Complementando a información do post precedente sobre o Culturgal:
Ás 18:30h no Espazo Autobombo: Presentación de Herdeiros pola forza, de Xurxo Ayán e Manuel Gago
Ás 19:00h na Tenda: Xurxo Ayán e Manuel Gago asinan exemplares de Herdeiros pola forza
Na feira de San Martiño vendíanse clásicos da literatura galega a 1 euro; pousados en cestos de vimbio, podías levar para casa o mellor de Dieste, Castelao ou Otero Pedrayo, nesas fermosas edicións setenteiras e oitenteiras de Galaxia. A ambos os dous lados, postos de mel e de promoción de razas autóctonas de vacún. A cultura galega de saldo.
Na feira Funergal (de produtos e servizos funerarios) celebrada en Ourense recentemente promocionouse o cadaleito bañado en ouro Serie Gold, destinado ao mercado dos plutócratas rusos. A feira estaba petada. Normal, ali estaban todas as parroquias, tanto as dos vivos coma dos mortos.
Moita xente, incluído o goberno deste país, favorece a morte da cultura galega, prefiren a rendibilidade dun Funergal á dun Culturgal. En fin, son os tempos que corren.
Este sábado, ás 19:00 horas, na Tenda do Culturgal no Pazo de Congresos de Pontevedra, firmaremos exemplares de Herdeiros pola Forza. En ausencia forzada por lesión de Manuel Gago, Xurxo Ayán garabateará polos dous.
O sábado 10 participamos en Teo na Homenaxe ás vítimas do franquismo, actividade organizada pola Asociación Irmáns Liste Forján. A nosa intervención na sesión Instrumentos de represión tomou prestado o título dun libro de memorias escrito por Xerardo Díaz Fernández, republicano que estivo os anos da guerra na cadea de Compostela e no cárcere de A Coruña. A crueldade inútil foi publicado nos anos 80 na serie Documentos de Edicións do Castro, o verdadeiro disco duro da memoria colectiva do noso país.
A antropóloga da Universidade de Berkeley, Rachel Ceasar, especialista no fenómeno das exhumacións en España, comentaba na súa conferencia de despedida hai pouco no CSIC que o que máis lle chamaba a atención do caso galego é o tremendo medo que segue a domear o noso rural, en comparanza con outras áreas peninsulares. A instigación do medo como ferramenta de represión foi a arma preferida para remamtar coa guerrilla antifranquista, por exemplo. A crueldade inútil foi o medio para eliminar os presos políticos en cárceres e campos de concentración. Ler a obra de Xerardo Díaz abonda para comprender o que era a cadea franquista nos anos 1938-1940: torturas, fame, humillación e morte. Tamén conta con lances que se achegan ao realismo máxico. Como aquel preso que foi nomeado bibliotecario dunha biblioteca da prisión… sen libros. Ou o labor da censura, como aquela carta enviada pola familia a un preso asturiano chamado Elio; o censor subliñou o nome Elio e escribiu debaixo como nota aclaratoria: Están terminantemente prohibidos los nombres exóticos.
O historiador marxista francés Pierre Vilar, no seu imprescindible libro Pensar historicamente subliña como o que máis lle chamaba a atención na súa estadía de investigación en Barcelona nos anos 30 antes da guerra non era a loita de clases senón un apreixable sentimento que percorría todo o abano social, dende o camareiro dun garito das Ramblas, pasando polo traballador dunha fábrica téxtil, até pasar polo burgués con chalé no Tibidado: a convicción, a conciencia de pertencer a unha nación. Onte na charla que demos no marabilloso salón Polisón do Teatro Principal de Burgos, percorremos a guerra civil española analisando as paisaxes que estudamos nos últimos anos. Unha delas foi o val do Alto Tajuña, na Alcarria, onde tivo lugar unha ofensiva republicana en marzo-abril de 1938 que deixou 10.000 mortos entre os dous bandos. Neste Exército do Centro combatiron miles deses cataláns dos anos 30 dos que falaba Vilar; loitaron e morreron pola República española. Mesmo nas nosas escavacións en Abánades temos atopado insignias destes soldados coa senyera e a verba Catalunya. Os que non morreron en combate, foron fusilados coa derrota ou internados en campos de concentración e campos de redención de penas para erguer o Nuevo Estado. Cómpre non esquencer estas cousas, sobre todo como toque de atención a aqueles políticos ultramontanos que enchen o papo falando de deslealdade. Tamén cómpre repasar a campaña da dereita española contra a autonomía catalá na II República, ou o bando que eliminaba a Generalitat, ou o que se ensinaba aos nenos e nenas en 1939 trala caída de Catalunya. Nese senso, nada trocou. Basta con ler a prensa ultra de hoxe.
Vou no tren polos campos de Castela lendo un xornal que se fai eco da xornada de reflexión co gallo das eleccións catalás; acabamos de pasar o apeadeiro abandonado do lugar de Torquemada, perfeito topónimo que ilustra a lumieira condanatoria desatada polo patético goberno de España contra os anceios de autodeterminación de boa parte de Catalunya. No xornal aparece unha fotografía dos líderes de CIU pousando nas ruínas do Mercat del Born, o barrio destruído por Felipe V trala toma de Barcelona, previo paso para converter a cidade nunha urbe militarizada controlada polo castelo de Montjuïch e a Ciutadella. Todas as nacións (con Estado ou sen Estado) constrúen o seu relato reivindicativo ou lexitimador botando man dunhas ruínas arqueolóxicas que nos contan unha historia. O mercat del Born foi un dos primeiros espazos arqueolóxicos aberto por obras. O labor de divulgación desenvolto nos últimos anos neste espazo arqueolóxico coadxudou para convertelo hoxendía nun referente icónico-visual para unha maioría notable da sociedade catalá.
Calquer persoa cabal que pense historicamente sabe que a xornada eleitoral de mañá conduce merecidamente a unha nova ruína arqueolóxica: a do actual Reino de España.
Estivemos onte pola mañá no Museo da Evolución Humana de Burgos. Saes de alí cun subidón de moral, convencido de que és un Homo Sapiens capaz de todo, incluso de garantir o futuro da especie. Aínda que sendo máis práticos, un prefire ir ao Centro galego ubicado aos pés, mandarse unha Estrella Galicia e brindar pola evolución e todos eses antergos que quedaron polo camiño.
Coma noutros lares, o modelo Guggenheim serviu de inspiración para levar a cabo un proxecto, tamén político, que rematase cun agravio comparativo: a cidade do Arlanzón era a única de Castela e León que non contaba cuha grande infraestrutura cultural, cunha escenografía acorde cos novos tempos. Velaquí o resultado, cidadeculturesco. Un edificio desproporcionado ao que se lle adosan distintas infraestruturas, coma o unha sorte de forum da evolución que na realidade é unha cafetería con ventanais tan propia dos círculos mercantís da vila pequena (estou pensando no de Monforte de Lemos, por exemplo). O Museo conta con catro prantas das cais sobran, realmente tres. O soto é onde se expón a paisaxe arqueolóxica da Serra de Atapuerca cos fósiles e obxectos orixinais. O visitante pode pasar unha hora enteira mirando para as súas orixes. Despois disto, un xa desconecta bastante, por non dicir de todo, nas seguintes prantas, onde se vei que non había contidos dabondo para todos. A segunda pranta é todo un despropósito cun inmeso espazo baldeiro e unha sorte de libraría-cafetaría.
É un sentir xeralizado (entre a xente cabal) que a cidade de Burgos non pode soster unha infraestrutura deste estilo abocada a recibir, coma unha sinxela aula didáctica, escolares de colexios e institutos. Novamente os gurús e políticos pretenden competir coa catedral (xa sexa en Burgos ou en Compostela), cando non se dan de conta que isto non deixa un can na economía dunha urbe que segue xirando arredor da sé, goste ou non.
Nos baixos fondos burgaleses corre anecdotario vario sobre a metahistoria deste proxecto. De todo o que me foron contando fontes fidedignas quedo co papelón do arcebispo de Burgos, convidado á inauguración dun centro darwinista. O crego non miraba con gusto as facianas simiescas de Miguelón e compañía. Así e todo, cando a comitiva chegou á recreación do Beagle, o barco no que Darwin percorreu o mundo e definiu a súa teoría evolutiva, o arcebispo experimentou un certo alivio e esbozando un sorriso convencido exclamou: ¡ay que bonita os quedó el arca de Noé!
Interesante o repaso individualizado á historia do achádego dos principiais fósiles de homínidos atopados no mundo, con información actualizada. Un deles leva o nome científico de Sahelantropus tchadensis. Foi bautizado deste xeito tan pedante por arqueólogos franceses. Esta é unha manía moi propia de nós, os arqueólogos. Nomeando as cousas semella que as coñecemos, pero non. Pasando olimpicamente dos científicos tan científicos, o cráneo desde antergo coñécese popularmente no Chad como Toumaï, que é o nome que levan os nenos nados antes da estación seca. Na lingua local Goran significa esperanza de vivir.
Os lemavos coma min levamos o tren moi dentro. Xa a casa onde naceu o meu bisavó, en Chavaga, fóra trasladada co gallo da construción do camiño de ferro no ultimo terzo do século XIX. Cando voltou de Cuba, o bosavó ergueu fachendosa a súa casa (1895) entre a vía e a estrada, os dous símbolos da Modernidade daquela. A miña bisavoa Nieves da Habanera foi gardesa do paso de Repil e unha das primeiras mulleres en traballar na RENFE. Quizabes por este ADN eu desfrutaba coma un anano (que é o que era certamente) da viaxe a Barcelona no Shangai Express polas vacacións do Nadal. Estou falando de comezos e mediados dos anos 80. Sempre faciamos o percorrido noitarego, degoldrados en cadansúa liteira. Nunca esquencerei aquelas loitas de almofadas coa miña irmá e a miña curmá que duraban o que resistía a paciencia dos maiores, moitas veces descoñecidos para nós. Deitado, eu fitaba eternamente pola fiestra, malia a escuridade da noite. Sempre mantiven o costume de non durmir até pasada a estación de Burgos. Nunca souben por que, quizabes porque precisaba un límite para deixar paso ao descanso, e ese lindeiro era sempre a vella estación burgalesa, hoxe substituída por unha modernísima e aséptica estación nas afóras. A pesares da miña querencia ferroviaria pola vella capital castelá, apenas coñezo a cidade. Onte baixei do tren por vez primeira en Burgos. Por suposto, irei á vella estación da que recordo nidiamente o cartel, os fanais como vagalumes decadentes e un andén interminable, a última imaxe antes de caír rendido ao sono. Décadas despois, como naquel precioso conto de Dieste, eu son o vello que quería ver o tren.
Este vindeiro venres participaremos nas I Jornadas Huellas de la Memoria-Paisajes de la Memoria. Arqueología y Antropología en perspectiva comparada, que se celebrarán en Burgos da man da Coordinadora Provincial por la Memoria Histórica. Este é o resumo do que imos contar:
A través de nuestra experiencia reciente en proyectos arqueológicos desarrollados en escenarios de la guerra civil llevaremos a cabo en nuestra ponencia un recorrido microhistórico por el desarrollo del conflicto para alcanzar los siguientes objetivos:
Para ello expondremos una síntesis de resultados de las siguientes intervenciones arqueológicas desarrolladas por nuestro equipo de trabajo a lo largo del último año:
O colega Xosé Gago e máis eu comezamos hoxe unha andaina retranqueira no xornal dixital Dioivo, coa sección quincenal Visca Tasca! Dous culés que percorren a vella Compostela procurando currunchos doutro tempo, as petrucias tascas que van esmorecendo comestas pola Modernidade e o Progreso, empregando como excusa visionar partidos, a meirande parte deles intrascendentes. Unha homenaxe ao universo cunqueirán da man de dous fulanos que máis ca arqueólogos son tabernícolas.
Como os seus irmaos, Antonio marchou do porto de Vigo para Venezuela reclamado por uns parentes. Alá traballou en La Guaira, nomeadamente con canteiros de A Lama e de Cuntis, dándolle ao cachote e ao perpiaño. Foi o único da familia que foi deportado, de volta, para España. Seica as malas linguas falaban dunha certa querencia polo exhibicionismo. Eu non sei. Pero, de certo, a parroquia gostaba máis da súa propia versión dos feitos. Seica tivo que ver coa restauración das estatuas dos Próceres da Patria en Caracas. Nunha visita á obra do Ministro de turno, o Antonio recordoulle a traizón ao xuramento de lealdade á Coroa española que fixera Simón Bolívar. Aquilo sentou coma un tiro na comitiva gubernamental. Ameazado, antes de pasar pola cadea, ao Antonio aínda lle deu tempo de repicar unhas bragas pícaras na estatua do Libertador.
Xa vos digo que non sei que houbo de certo nesta historia. Mal que ben, o Antonio era coñecido nas terras de Lemos por calzar un estacón entre as pernas e por ser todo un compostor á hora de quitar o moquillo aos animais. Cobraba a vontade. Entrambalicaba un can, é un supoñer, no trebello de ferrar os marraos, e premía as dedas sobre as cellas, e de aí ía percorrendo a testa e mailas costas da criatura, cinguindo o espiñazo, até chegar ao rabo. A mocada toda saía polo cú, dispensando. Desas propinas viviu un tempo, o condanado.
En Cerasia o Antonio corría co mote de O’Doutor, xa que facía gala dunha certa cultura que devalaba entre as leituras filosóficas e as atitudes estrambóticas. De feito, tiña un abano amplo de citas e de perfís biográficos de xente ilustrada. De entre todos eles, gostaba moito de falar do pintor Goya y Lucientes.
O´Doutor tamén praticaba o nudismo, sobre todo polo estío, cando antes da seitura adoitaba tomar baños de sol espido nos trigais, entre a Lucenza do Abade e as Grovias. Tamén tiña a ocorrencia, perigosa daquela, de declararse ateo… e misóxino:
– Es que las mujeres se creen manjar de dioses! berraba a cotío.
Para el o mundo sempre foi un bolsón de roncos, o que pasa é que co gallo da 2ª Guerra Mundial aos roncos deulles por comerse os uns aos outros.
O día da festa maior, polo San Brais, sempre estaba convidado a xantar na casa duns seus parentes, moi amigos do señor abade, a quen cedían sempre a cabeceira de honra no comedor. De feito non se comía até que o crego bendecise a mesa. O’Doutor ben o sabía e sempre facía tempo debaixo da figueira tirando de xaruto para evitar ser partícipe da benzón católica aos alimentos. Unha vez o señor cura, que xa coñecía o percal, decidiu ralentizar o proceso para ver se así o librepensador pasaba polo aro. Mentres a tensa espera tiña lugar, pola mesa de madeira as mulleres pousaban pratos e pratos, unha cachucha por aquí, unhas orellas con pementón por acolá. O lambón do abade, nun xesto inédito, botou mao disimuladamente a un roxón… que lle entrou por onde non era. Medio afogado, saiu cagando virutas ao patio, onde se escrequeñou (a sotana inzada de bosta) para trousar coma un marrao mantido. Foi entón cando O’Doutor cruzou moi digno a soleira da porta. No patín había unha meda de xente fitando a escena do pecadento e fedorento abade. O’Doutor pasou paseniño a rentes da figura retorta do cura, debruzado sobre a lousa do patio, e guindou para a posteridade a súa sentencia erudita, definitiva:
-¿No ve don Salustiano? La agonía del cristianismo, que ya lo decía Miguel de Unamuno y Jugo.
O’Doutor quixo, pouco antes de morrer, apostatar do catolicismo. Acababa de chegar a democracia. Finalmente, seguiu o consello dun seu irmán que lle dixo:
–Mira, Antonio, un título é un título.
Falabamos o outro día da cidade de Miraflores, comesta por unha invasión de formigas. Traemos aquí, da man do antedito Sebastián González, un novo exemplo, inédito, de cidade asulagada en Galicia. No verán de 1929 este xove arqueólogo acompañaba a Cayetano de Mergelina nas escavacións de Santa Trega e de paso prospectaba a contorna na procura de novos sitios arqueolóxicos. Aquí tedes un novo retazo do seu caderno de campo cunha serie de marabillosas observacións sobre o castro de Panxón:
Monte do Castro.
No concello de Panxon. Peninsua entrante no mar con acropoli e unha terraza. Notizas de achadegos de testos e lousas traballadas. No ano 1929 atoparonse (Juº Novás Pontevedra) ao facerese as obras do atracadeiro, os muros que cinguian o castro en todo o perímetro, que non defendia a natureza do terreo. Nos achadegos figuran un pequeno bronce de Constantino (en poder do capataz da obra) e un mosaico (que ten Juan Novás).
Folklore. Conta un vello de Panxon, que unha rapaza foi unha vez ao castro a leval-o o gando e veu unha cobra que tiña unha cuncha na cabeza. A rapaza tomou medo e fuxiu. Tal medo que os cabelos voltaronselle blancos «e iso que inda era nova». Dise que embaixo da playa hai unha cividade soterrada. Esta cividade chamouse Jaifar.
En todo o redor do castro hai noticia de achadegos frecuentes ao facerese a cimentacion das casas.
(25-VII-1929).
No sé si algún escritor de ciencia ficción ha inventado una cámara fotográfica espacio-temporal capaz de reproducir, incluso con ampliaciones sucesivas, todo lo que durante siglos y milenios ha existido en esa porción de espacio encuadrada en el objetivo. Al igual que las ruinas de Troya con los estratos de las nueve ciudades o una formación calcárea, cualquier fragmento de realidad necesita de un arqueólogo o geólogo que los descifre, y puede que la literatura no sea más que esta arqueología de la vida.
Claudio Magris, El Danubio
A Lucenza do Abade 