Marcotráfico ártabro (II)

Ofrenda no marco de San Lourenzo.

Nesta liña, as recentes catalogacións na zona fan fincapé na desconexión entre a poboación actual e o antigo universo lendario tradicional. Así por exemplo, no caso do concello de Cabanas (Ferrer 2010: 18):

Enquisa etnográfica: Debemos salientar que contrariamente ó habitual neste tipo de intervencións, este labor non supuxo unha axuda relevante durante o traballo de campo, en boa medida polo grado de perda da cultura tradicional, en boa medida debido a cercanía de cidades como A Coruña e Ferrol, dando lugar a un progresivo abandono das prácticas agrícolas, pasando a poboación de Cabanas a realizar movementos pendulares, actuando así como cidade dormitorio.

O mesmo aparece consignado no volume sobre os castros do concello de Oleiros (Comendador et al. 2009: 23):

A enquisa etnográfica non supuxo unha axuda moi relevante durante o traballo de campo. Hai que salientar as dificultades atopadas para levar a cabo este labor dadas as características da poboación do concello, maioritariamente foránea, integrada por habitantes desvinculados da realidade socio-cultural do territorio.

Esta valoración remite a unha realidade sociolóxica certa, pero obvia outra dimensión que se fai evidente ao facermos traballo de campo na zona. Referímonos á pervivencia da relixosidade popular vencellada cos restos arqueolóxicos. Neste senso, malia estarmos no hinterland de Ferrol e A Coruña é abraiante como se manteñen práticas e ritos tradicionais en relación coas pedras e cousas de antes. Para ilustrar esta realidade imos botar man de dous marcos que sinalan parte dos limites do concello de Cabanas.

Esta pedra atópase nunha ampla penichaira, nunha encrucillada, no linde entre Santa Eulalia de Limodre, San Salvador de Maniños, San Mamede de Laraxe e San Martiño de Porto, no lugar de Prismos, entre Fene os concellos de Fene e Cabanas. Recibe o nome pola antiga capela homónima, erguida sobre un túmulo megalítico. A tradición popular sinala que este santuario fora destruído por un incendio causado polos foguetes o día da festa. Sexa como for, as fontes documentais dan boa conta da microhistoria da igrexa. Esta referencia a unha visita pastoral no ano 1611 aparece no libro de Fábrica do arquivo parroquial de Porto (Toscano et al.1986: 119):

Fui sumo informado q. en esta fra avia Una hermita de Sn lorenzo la qual se derruio en tiempos atrás y los devotos la bolvieron a llevantar y despues de llevantado bolvio otra vez a caerse y a esos feligreses con poco temor de Dios y en gran daño de sus conciencias se llevaron la piedra y la madera q. stava en la hermita y despues de todo algunos debotos Jocosos del servicio de Dios y de Gloriosos Santos Sicieron cierto Repartimio el cual cobraron de ciertas personas y le han  en ocultado y la dha hermita por tapar el suelo. Por tanto Mando fund. A todolos feligreses de dha fra declaren cada uno lo que mellor supieren ante el

Trala destrución definitiva da ermida, a imaxe de San Lourenzo conservouse na parroquial de Laraxe. Segundo conta a lenda, mentres as parroquias lindantes loitaban pola estatua, a imaxe apareceu chea de barro tras andar andando até as portas da igrexa de San Mamede de Laraxe (Toscano et al. 1986: 61, n.p. 10).

Marco do Salto, coa terra pisada polo ritual das nove voltas.

Anuncio publicitario

Marcotráfico ártabro (I)

 

Nadie puede decir exactamente por qué, y hasta quizá lo negaría, pero todos los espíritus sienten una turbación cuando les envuelve la fraga; los niños no pasan de sus linderos, las muchachas la atraviesan con un recelo palpitante porque se acuerdan por la noche de ese fantasma alto, alto y blanco, blanco, que es la Estadea, y por el día, del sátiro, al que los poetas han hecho funerales desde que nadie volvió a verle en las montañas polvorientas de Grecia ni en las florestas de Italia, pero que vive misteriosamente refugiado –con el extraño nombre de Rabeno- en las umbrías de Galicia sin más cronistas que las viejas y las mozas que hablan de él entre risas y miedos, en la penumbra de la cocina donde arden el tojo y el brezo y las ramas de roble vestidas de musgo gris.

Wenceslao Fernández Flórez,El bosque animado

O inxente Patrimonio arqueolóxico ártabro foi moi tido e conta polo rexionalismo de entreséculos. Vixentes aínda o paradigma murguiano e as angueiras da xente da Cova Céltica, moitas tradicións populares vencelladas a castros, medorras e santuarios aparecen mencionadas como probas taxantes das superviencias célticas, da pervivencia do sustrato protohistórico nas comunidades rurais. O avance da industrialización ao longo do século XX veu mudar esta realidade. Certamente os procesos de mecanización do agro, a emigración masiva da poboación rural e maila expansión da educación intensificados a partir da década de 1960, levaron a unha etapa na que culmina o proceso de desartellamento do modo de vida labrego tradicional, coa consecuente desaparición definitiva de todo un universo mítico, dunha cosmovisión da que as xeracións futuras non terán máis ca unha vaga constancia.

Ofrendas no marco de San Lourenzo e sinaléctica baldeira anexa (linde entre Cabanas e Fene).

Doutra volta, o impacto do ensino oficial no imaxinario do campesiñado galego foi moi notable, rematando por modelar, loxicamente, a recreación dese pasado por parte de toda a sociedade. A Historia académica oficial define os contidos dos sucesivos planos de estudo que servirán para escolarizar pero tamén para difundir a ideoloxía do Estado-Nación. Este proceso levará aparellada unha aposta decidida pola Modernidade e o Progreso en detrimento das supersticiones vulgares e os discursos míticos tradicionais sobre o pasado. Ao longo do século XX a Historia oficial, coa súa perspectiva diacrónica, unilineal, irá acabando coas concepcións temporais cíclicas dos relatos tradicionais. A visión histórico-cultural do pasado de España comeza a misturarse con esta tradición oral.  As novas xeracións xa se decantan pola descrenza directamente ou pola aplicación sui generis do saber académico transmitido na escola, con celtas e romanos suplantando os mouros. Este proceso constátase perfeitamete no Golfo Ártabro, e así aparece consignado nos estudos arqueolóxicos dos anos 1980 onde a casilla de folklore moitas veces queda baleira ou chea de referencias máis propias da Historia oficial. Esta realidade contrasta con outras áreas rurais galegas. Así por exemplo, uns arqueólogos amigos que traballaron en Ferrolterra a mediados dos anos 90, foron os responsables naquel mesmo tempo da catalogación arqueolóxica do concello lugués de Friol. Alí se preservaba o universo lendario vencellado con castros e mámoas. Unicamente tiñan un problema: dar con alguén para facer enquisa etnográfica. Xa daquela (1996) a desertización era todo un problema.

 

De pota madre

Onte ao serán, no Sexto Edificio do Museo de Pontevedra, o compañeiro Carlos Otero Vilariño abriu cunha charla maxistral o ciclo de conferencias organizado pola Fundación Terra Termarum e a Deputación de Pontevedra co gallo da exposición A cerámica castrexa en Galicia. Investigación e recuperación. Carlos fixo un percorrido polos trece anos que dura xa a experiencia de Castrolandín, dende aquela primavera de 200o cando o castro estaba cubertO por unha mesta vexetación de piñeiros e monte baixo.

Na segunda metade da década de 1990 a Asociación de Amigos dos Castros de Cuntis (Pontevedra) desenvolveu voluntariamente un arduo traballo de protección e divulgación do patrimonio arqueolóxico local, dende a recolleita sistemática do imaxinario popular vencellado aos sitios arqueolóxicos, pasando por negociacións coas comunidades de montes para que non repoboasen áreas arqueolóxicas, até a organización de ciclos de conferencias e cursos de formación. No ano 2000 acadan a cesión por corenta anos do castro de Castrolandín, invisibilizado por unha prantación de piñeiros. Esta Asociación, coa asesoría científica do, daquela, Laboratorio de Arqueoloxía e Formas Culturais da USC, desenvolveu todo un programa de limpeza e acondicionamento do xacemento que culmina en 2001 coa recuperación da festa de San Xoán no castro, unha tradición perdida na inmediata postguerra.

Este éxito inicial levou á creación desta Fundación Terra Termarum Castrolandín[1], unha entidade local que preservou até hoxe a súa autonomía, servindo de ferramenta para a xestión do sitio por parte da comunidade local. Este proceso de empoderamento non só garantía a conservación do castro de Castrolandín, senón que creou un contexto propicio para o investimento de fondos europeos. A través do proxecto A Auga dos Mouros, puidéronse levar a cabo escavacións en área (2004-2009) e encetar un ambicioso proxecto de posta en valor. Dende entón, a Fundación Terra Termarum, co apoio do, agora, Instituto de Ciencias do Patrimonio e da colaboración puntual de empresas de xestión cultural como Terceira Persoa, S.L., ten desenvolto iniciativas como a organización dun obradoiro permanente de cerámica castrexa, participou na creación do Museo Virtual da Cultura Castrexa[2], implementou o deseño de audioguías para levar a cabo visitas libres ao castro, programas de didáctica para escolares, un campo de traballo interautonómico no verao e incluso a integración nos labores de investigación de presos do Centro Penitenciario de A Lama (Pontevedra).

Esta experiencia de Castrolandín, que xa dura 13 anos, amosa os resultados a medio prazo dunha estratexia de xestión que parte do capital social e simbólico do patrimonio arqueolóxico. A recuperación do castro a través da participación cidadá non só preservou o sitio (non está pechado) senón que tamén xerou un novo recurso turístico nun pequeno núcleo de poboación que unicamente contaba cun recoñecido establecemento termal como fonte de explotación económica. Neste senso, Castrolandín é un pioneiro proxecto dende abaixo no que a imposición de políticas de desenvolvemento deixou paso á mediación entre Administración, ciencia, empresa e comunidade local.

---

[1] www.castrolandin.es

 [2] www.muvicc.es

Pepito Meijón (e III)

Cando eu era pequeno, meu pai recurtaba o apartado de efemérides dos xornais: hace 130 años, hace 50 años, hace 25 años…Inda teño gardado ese pequeno arquivo, non só no corazón senón tamén nun vello baúl que arrecende a papel vello. Dende aquela, collínlle gusto a ler sistematicamente esas pequenas columnas, de feito é o primeiro no que me deteño cando lle boto un ollo ao xornal en papel. Alí quedaron rexistradas as peripecias de personaxes que devalan entre o tremendismo e o realismo máxico. Como aquel ancián centenario de Viveiro, que cando morreu en 1881 quixo levar á tumba o caderno no que apuntara o nome e apelidos dos soldados franceses que matara na guerra da Independencia, ou o caso que segue, recolleito en La Voz de Galicia, o 13 de febreiro de 1987: Cuando supo que la contienda había terminado en el año 1939, un vecino del municipio de Ourol se refugió en las cuevas en la montaña. Desde entonces, Manuel Durán Souto apenas ha salido de sus refugios; únicamente, dos veces al año, hace un viaje a pie hasta La Coruña para ver el océano. Sólo una enfermedad, que ha acusado hace unos seis meses, ha permitido a la familia trasladarlo cerca de la casa, donde sigue viviendo en una choza. Combatiente del bando franquista y legionario, parece ser que la frustración de la guerra le ha eclipsado la razón. O que se di un exemplo de manual de shock postraumático. Haivos tolos, e tolos.

En Pontevedra, naquela época da infancia na que gardaba eses recurtes de prensa, tiñamos unha serie de personaxes pintorescos, algúns tidos por tolos, os máis considerados como seres estrambóticos. De entre eles recordo especialmente ao xa mitificado John Balan (que morreu esquencido despois de petar en moitas portas, e non só para arrincar melodías musicais), ao mediático Draculín e a unha señora maior que paseaba pola Avenida de Vigo cun vestido diferente cada día, reproducindo o estilo decimonónico de Scarlett O’Hara. Pero ademáis destes sobranceiros urbanitas, tamén chegaban ecos lonxanos doutros persoeiros que campaban ás súas anchas polas terras da contorna da Boa Vila.

Un deles era Pepito Meijón. Malia que xa falecera en 1980 a súa memoria seguía viva entre todos aqueles que gostaban de visitar o inxente patrimonio arqueolóxico da bisbarra pontevedresa. Os afeccionados coñecían perfeitamente as meixonadas, eses neopetróglifos que Pepito Meijón realizou por terras de Marín, en moitos casos a rentes das estacións rupestres de verdade, as da Idade do Bronce atlántico. Seica este home comezou a perder a cabeza cando o querían reclutar de noviño para liquidar moros en Marrocos. Sexa como for, acabou por converterse nun mouro que fuxía decote ao monte e gravaba nas penedías, nas laxes e nos outeiros. Home silandeiro, canteiro que gardaba na súa casa un Cristo de pedra coroado por unha boina, deixou para sempre nas rochas, esvásticas, escudos imperiais, símbolos franquistas, lemas publicitarios, blasfemias e verbas enigmáticas. Coma o excombatente de Ourol, ou mesmo coma o alemán de Camelle, o Man que esculpía os coios e os cons da Costa da Morte, Pepito Meijón deixou no monte a pegada da súa singular cosmovisión, das súas traumas, da súa vida.

Podemos deseñar todo un sistema de información xeográfico reconstruíndo os percorridos deste home polo monte. O camiño dende a súa casa deica o castro da Subidá está inzado de gravados rupestres de Pepito, nas paredes dos lavadoiros, os túneis das estradas, os muros das leiras e dos carreiros. Cando Sobrino descobría A Subidá xa Pepito labraba na penedía faciana do vello castro. Sen embargo ninguén lle deu valor á obra deste tolo das corredoiras, que viu como morreran asesinados no golpe de Estado amigos da nenez, como o alcalde de Marín e varios cenetistas. Nun arrebato anticlerical Pepito marchou á ermida das Sete Espadas, gravou a verba demo nas paredes do templo e pintou de vermello o fermoso cruceiro. No arquivo da Dirección Xeral de Patrimonio da Xunta de Galicia, aínda a día de hoxe podemos consultar fichas de gravados rupestres adscritos á Idade do Bronce, cando realmente foron feitos pola mao, o maxín e mailo cicel de Meijón. O mesmo acontece co cruceiro de Sete Espadas; nun informe técnico aínda se pode ler: o cruceiro conserva nalgún tramo a vella policromía, de cor vermella.

Os técnicos, eruditos, burócratas e especialistas negan calquer valor patrimonial á obra de Meijón, menos mal. Este home foi o artífice  da primeira casa-libro de Europa, enchendo de decoración epigráfica cada centímetro de parede. Esta casa foi derrubada e sobre o solar érguese, paradoxicamente, o único museo de Marín.

Por que o artista Meijón non comparte sitio co erudito Sobrino nos libros de historia? Quen está realmente tolo neste país?

A Xunta de Galicia vén de clausurar no Museo Baleiro de Galicia, na Cidade da Cultura, a exposición Gallaecia Petrea, a mostra máis ambiciosa sobre a historia da pedra en Galicia, segundo se afirma na web institucional. Se Pepito Meijón erguese a testa, ficaría pampo coa Cidade da Cultura e de seguro que inzaría esas paredes ermas e inúteis de miles e miles de esvásticas, dándolle a razón de novo a ese xenial Peter Eisenman quen seica afirmou nos U.S.A.: a Cidade da Cultura é un proxecto que unicamente se pode facer nun Estado totalitario.

Fotografías: https://montepituco.wordpress.com/2013/04/07/volvemos-andainar-polo-castro-da-subida/

 

Pepito Meijón (II)

Álvaro Arizaga explicando un gravado rupestre na subida á Subidá. Andaina organizada por Queremos Galego Marín.

Seguían sendo os tempos nos que aras romanas e restos arqueolóxicos pasaban a decorar xardíns de bispos, fidalgos e caciques, sempre en aras da correcta preservación dun patrimonio en mans duns poucos elixidos:

1 de Octubre de 1951

Traslado del petroglifo “Laxe das Picadas” desde Montecelo (tomada de Rey Domínguez) a nuestra finca. Queda colocado junto al sitio de las antiguas colmenas. Gastos. Carretero 50 pts. Canteros 2, a 30: 60 en total. Total 110,00 pts. ¡Está en seis trozos, pero a salvo de toda depravación!

Sobrino procuraba que o seu labor fose recoñecido por esa ciencia arqueolóxica nacionalcatólica que amosamos no capítulo de A Barbarie tribal. De feito, participa nun dos primeros eventos científicos que teñen lugar coa entrada da España franquista na UNESCO, o primeiro chanzo na apertua internacional da ditadura. Referímonos ao Congreso de Arqueoloxía de Campo que tivo lugar en Santander en 1955, onde consolida a súa colaboración cun exmembro da División Azul, o camisa vieja Carlos Alonso del Real, que ese mesmo ano se traslada a Compostela como catedrático de Prehistoria. Ambos os dous levarán a cabo escavacións arqueolóxicas en mámoas do Morrazo, na contorna do lago de Castiñeiras, alcumando lago Ilmen pola Organización Juvenil Española, en lembranza da paraxe na que se batera a División Azul na contorna de Leningrado.

Os restos asoellados nesas escavacións arqueolóxicas quedaron amoreados no Museo de Pontevedra, secuestrados polos especialistas até que mudou o modelo de xestión do patrimonio na transición democrática. Será daquela cando xoves alumnos da Universidade de Santiago comezarán a revisar eses datos e a publicalos, coadxudando a que O Morrazo ocupase un posto senlleiro no discurso científico sobre a Prehistoria galega. Un segundo proceso veu a mudar a situación: a participación cidadá na investigación arqueolóxica. O Museo de Pontevedra creou no seu seo o grupo García Alén, formado por afeccionados que contribuiron co seu traballo voluntario nas prospeccións e escavacións arqueolóxicas en sitios arqueolóxicos do Morrazo (Peña Santos 2008). Neste contexto tivo lugar a primeira intervención no castro da Subidá da man de amateurs que hoxe serían vistos pola Administración como furtivos, uns furtivos que deixaron escrito o seguinte:

El yacimiento fue visitado por furtivos en varias ocasiones, que provocaron la total desaparición del muro exterior, el levantamiento del piso de la casa, el destrozo total del hogar y parte del muro de la casa circular. Asimismo, desaparecieron varias piezas, entre ellas el molino plano, etc. Ante esto se tomó la decisión de no proseguir la excavación por miedo a nuevos destrozos y expolios.

Perante isto, cómpre preguntar: quen son os furtivos? Os arqueólogos nacionalcatólicos nos anos 50 que fochancaban sitios arqueolóxicos á marxe da sociedade, sen publicar ren, ou estes amadores do preocupados polo patrimonio de fins dos anos 70? Sexa como for, o proceso de burocratización na xestión do patrimonio nas dúas últimas décadas fixo desaparecer o compromiso activo dos afeccionados. Unha variable máis para explicar o desleixo do patrimonio arqueolóxico nos últimos tempos. Mentres a Administración e a Academia fitaban de esguello, o castro de Subidá sufría agresións constantes. Cando FENOSA instalou na croa do castro unha torre de alta tensión, emulando o exemplo de Elviña, os únicos que denunciaron os feitos foron os membros da Asociación Comercial de Marín (Santos Pena 1997). Finalmente a situación revertiuse nestes últimos anos pola presión do asociacionismo local, acadando que se invistisen fondos europeos na limpeza e acondicionamento da área escavada do castro da Subidá; por primeira vez o castro deixaba de ser patrimonio de especialistas para converterse de novo nun espazo aberto ao público en un recurso turístico de pleno dereito para a xente de Marín. Ninguén a día de hoxe dubida do valor patrimonial do castro da Subidá. Non acontece o mesmo coa obra do derradeiro gravador rupestre, nado en Marín…

Fotografía de Queremos Galego Marín.

Pepito Meijón (I)

O arqueólogo marinense Álvaro Arizaga, cicerone da andaina ao castro da Subidá, organizada por Queremos Gaelgo Marín nas I Xornadas sobre o Patrimonio.

Un consejo: cuando vayas a Roma, tócalo todo; en muchos casos los dedos te trasmitirán sensaciones tanto o más profundas que los ojos.

Blanco Freijeiro (2002: 16).

Abrimos estas I Xornadas sobre Patrimonio en Marín coa mesma cita que empregamos en marzo de 2009 co gallo da celebración das VIII Xornadas Blanco Freijeiro. O vello catedrático de Arqueoloxía sabía ben do potente atrativo que fornece o contacto físico co pasado, o sentir as pedras e as cousas de antes. Esta necesidade de apreixar o tempo dos antigos atópase no cerne poético da loita da sociedade civil pola defensa e valorización do patrimonio. Este proceso de patrimonialización pódese seguir perfeitamente no caso da península do Morrazo. Para amosar esta realidade imos retomar unha figura que xa coñecemos nesta nosa peculiar viaxe canda un libro. Estámonos a referir ao descubridor do petróglifo de Castriño de Conxo, don Ramón Sobrino Lorenzo Ruza. Este aparellador herdou de seu pai (autor do Corpus Petroglyphorum) a afección pola procura de gravados rupestres e unha fonda angueira autodidacta. Colaborador no seu día do Seminario de Estudos Galegos, Ramón Sobrino era un fidalgo de pazo que pasou a formar parte na postguerra da reducida elite intelectual conservadora que se encargou da Arqueoloxía galega. Estes homes protagonizaban achados arqueolóxicos, descubrían para a ciencia petroglifos e castros, como se eses entes fosen uns descoñecidos na paisaxe para a xente do común. Nesta liña Ramón Sobrino (1954: 200) deu a coñecer ao mundo académico, na seguinte nota nunha revista académica madrileña, o castro da Subidá, en Marín:

Marín (Pontevedra): Parroquia de San Jorge de Mogor. “A Subida”. Conchero y citania. Encima de la capilla denominada Das Sete Espadas, cuya romería se celebra los días 24 y 25 de julio de cada año, sobre un grupo de casas y a unos 200 metros se encuentra u conchero de unos 12 x 5 m, y a poca distancia de él el sitio denominado A Subida, e parte una concavidad del monte, en parte también extramuros del recinto murado, en el cual se emplaza, se ven restos de casas, siendo imposible precisar sin son angulares o redondas. La citania se encuentra atravesada por un estrecho camino, entre dos muros, tan estrecho que sólo permite el paso del ganado menor, probablemente cabras. A este camino le denominan A Caneixa. La citania se encuentra rodeada en toda su extensión por una muralla de escasa altura, y bastante ancha. En la ladera este del monte, y por fuera de ella, unas construcciones modernas, de las cuales solamente se hicieron las excavaciones de zanjas para cimientos, han puesto al descubierto restos de casas. El Sr. López, llamado López, o das sete espadas, nos muestra molinos romanos y nos da varios trozos de cerámica, el mismo tipo ya conocido de los castros gallegos, encontrados en el conchero (Lámina LXV). 23-IX-1951. R. Sobrino Lorenzo Ruza.

Grazas ao interese da familia por publicar o leigado deste home, coñecemos o diario de campo no que Sobrino consignaba as súas exploracións arqueolóxicas, financiadas do seu peto, todo sexa dito. Por estas saborosas páxinas escoan referencias (na lingua do país, diferente da lingua da ciencia) ao mundo do imaxinario labrego, como pequeñas pílulas a rodapé que se misturan ás veces involuntariamente nun texto domeado polo ton cientificista e académico. Eis aquí unha mostra:

19 de Octubre de 1949

Voy a ver la piedra. Está desecha. En una peña próxima descubro un círculo muy desvanecido, el sitio se llama “Pedra do Encanto”, As Lamas, monte da Fraiz, parroquia de Villestro. Los rapaces decían que eran “tixolas” (sartenes). Cuando estaban metiendo los grillos para partirla, el trabajo era penoso y el dueño (R. Adrán) dijo: “O encanto da pedra fai forza para fóra”. Llegó mamá bien.

O día 23 setembro de 1951 é cando Sobrino topa co castro da Subidá: ¡Es una citania! Participo a Filgueira y a García Alén del hallazgo. Como podemos comprobar, o coñecemento transmítese de eruditos a eruditos, sen que exista ninguha angueira de comunicación patrimonial cara á sociedade.

Viator Ignotus (II)

O pobo de Barallobre na inauguración do Monumento ao Camiñante Descoñecido en 1934; a estación de tren ao fondo.

O promotor desta iniciativa foi o xornalista de Pueblo Gallego Alfonso Piñón, fotógrafo afeccionado e membro da hiperenxebrista Sociedad de Amigos del Campo. Esta entidade estaba integrada por persoas de la clase alta que organizaban excursións por toda Galicia co gallo de divertirse pero tamén de gravar películas, facer fotografías e recoller contos e lendas. Ademáis representaban obras de teatro e mercaban as súas vestimentas a persoas do rural para tal fin (Nebreda 2011). Desta mesma liña da pseudoetnografía urbanita participaron entidades como Amigos de los Árboles ou Amigos del Paisaje Gallego. Entre o seu leigado sobrancean obras coma o xardín botánico de O Pote en Ferrol no que prantaron especies arbóreas de todo o mundo.

Neste proceso de patrimonialización participou xente esgrevia coma o antedito Rof Codina, que loitou contra a idea de derrubar a Muralla de Lugo ou Xaime Quintanilla, alcalde republicano de Ferrol asesinado no 36. O establecemento da ditadura condanará ao esquecemento este monumento, demasiado vencellado aos ideais progresistas da República. Velaquí vai un testemuño[1] escrito no ano 2010 sobre o estado de abandono do monumento ao Viator Ignotus na década de 1950:

Así estaba el monumento al Caminante Desconocido en la década de los 50, en total abandono. Por delante de él pasé muchas veces para ir a la escuela de El Carril desde a Xurreira. Era una época donde lo cultural pintaba poco y este monumento estaba allí sin pena ni gloria sin que nadie le hiciera caso. Yo de niño soñaba en poder leer un libro de su biblioteca vacía,y soñaba en quién sería ese caminante desconocido. Era para mí un sitio muy querido en el que estuve muchas veces sentado en ese banco de piedra y ver pasar los trenes que por delante del monumento pasaban.

Estado de abandono do Monumento ao Camiñante durante o franquismo (1950).

---

[1]http://manelodaxurreira.blogspot.com.es/2010/04/el-caminante-desconocido.html

Viator Ignotus (1)

Os trocos acontecidos trala Década Ominosa e o remorso deixado pola Guerra de la Independencia van dar lugar a unha transformación brutal do status quo que caracterizou o antigo Reino de Galicia, coa súa desaparición oficial (1833) e coa Desamortización de Mendizábal (1837) que desmantelou o monacato regular que detentaba a propiedade da terra. Esta medida non conlevou unha millora das condicións de vida do campesiñado, senón que supuxo unha grande ocasión para a compra de terras por parte da burguesía urbana, a fidalguía e os labregos máis ricos.

Este troco na paisaxe construída polo Poder no rural manifestouse na ruína en que caíron os grandes mosteiros galegos (Oseira, Samos, Poio, Oia, Sobrado dos Monxes, Monfero, Celanova, Melón, San Estevo de Ribas de Sil) ou a reutilización á que foron sometidos pola Administración do Estado liberal. O ascenso da burguesía industrial e mercantil reflectiuse no desenvolvemento urbanístico das cidades e vilas galegas que rachan co pasado en nome do Progreso. A aparición de grandes parques, Alamedas, a destrución dos recintos amurallados, de torres, mosteiros e conventos marcan o ensanche da reorganización urbana. Este é un proceso bastante ben coñecido, sobre todo nos últimos anos grazas ao desenvolvemento de programas integrais de intervencións arqueolóxicas nos cascos históricos de urbes como A Coruña ou Ferrol.. Estas novas escenografías foron deseñadas por arquitectos profesionais formados fóra do país e que introducían, sempre con retraso, as tendencias estilísticas predominantes na Academia, inmersas nun eclecticisimo clasicista até a chegada do modernismo.

Dentro de todo este proceso dúas infraestruturas van ser consideradas o símbolo do progreso material e da modernidade: as novas estradas e a chegada do tren. O erguemento dos carrís de ferro ponse en relación coa presión dos oligarcas galegos en Madrid e cos procesos de industrialización que teñen lugar nas cidades da costa.

Pola súa vez, a emigración masiva a América consolida unha nova figura sociolóxica o pais: o indiano. O emigrante retornado precisa amosar o éxito da emigración e demanda un novo lugar de privilexio na terra de orixe. Un lugar que non lle corresponde por nacemento, como acontece coa vella clase fidalga, pero ao que se considera con dereito por terse feito a si mesmo e por posuír capital. Os indianos, malia seren criticados duramente polo galeguismo tradicionalista, foron unhas figuras importantes na transformación da realidade galega a fins do s. XIX e comezos do s. XX. Esta realidade viviuse con intensidade no Golfo Ártabro. Os indianos participaron activamente na vida política e cultural, estiveron liderando os movementos agraristas, foron alcaldes de numerosos concellos… Traen a súa propia idea de civilización e progreso que moitas veces choca de fronte cun país agrario. A arquitectura indiana, como tamén acontece en Asturias, é a materialización desta realidade que veu de alén mar (Alonso 2000). Trátase dunha arquitectura ostentosa, que pocura chamar a atención e reafirmar o seu poder económico; e tamén allea ao eido xeográfico galego, que emprega cores rechamantes nas fachadas e reproduce formas construtivas  e decorativas recolleitas dos países a onde emigraron, reflexando incluso o modernismo e a avangarda (Bores 2009). Con todo predominan as recreacións románticas e historicistas, na liña da arquitectura francesa do momento. Os indianos potentados erguían villas ailladas en lugares ben visibles mentres que a maioría deles apostaba por solares ao carón doutro símbolo da Modernidade: a estrada. Esa casa a rentes da estrada tería moita influencia na arquitectura doméstica das clases populares no primeiro terzo do século XX. Pero a maiores, o everxetismo indiano conlevou a construción de obras públicas, escolas, salas de bailes, cines, parques, reforma de ermidas e igrexas de fonda devoción popular… Os caso paradigmáticos deste fenómeno para a zona que nos ocupa son os irmáns Naveira en Betanzos.

Neste contexto ideolóxico vanse enmarcar as numerosas asociacións veciñais que xurden en Ferrolterra nesas primeiras décadas do século XX e que procuran a chegada de novas infraestruturas viarias. Así por exemplo, a estrada de Ferrol a Covas é inaugurada en 1911 coa celebración dun banquete en homenaxe ás forzas vivas do lugar artífices de tamaño avance material (Fraga-Agras et al. 2004; López Hermida 2005).

Este ambiente no que se mistura caciquismo, everxetismo indiano e un conceito claro de Modernidade, será o campo onde agromen iniciativas progresistas potenciadas nos anos da IIª República. O mellor exemplo deste proceso é a inauguración o 1 de xullo de 1934 do alcumado Monumento al Caminante Desconocido en Barallobre (Fene), ao sopé da recén estreada estación de ferrocarril. Ao solemne acto acoden Ramón Otero Pedrayo, Ramón Vilar Ponte e o veterinario catalán Juan Rof Codina. En nome da Sociedade Cultural de Barallobre, interveu no acto dona Finuca Ares quen prometeu que a muller desta parroquia será la mejor guardadora de este monumento, romance de paz y motivo de morriña.

Fotografía:  Acto de inauguración do Monumento ao Camiñante Descoñecido en Barallobre, Fene, en 1934.

Fonte: http://fenecom.blogspot.com.es/2009/05/fotos-con-historia_09.html

 

Viaje a la Artabria

Ya en plena república, Francisco Iglesias protagonizó el principal papel en la promoción y organización de la llamada Expedición al Amazonas, para cuyo ambicioso proyecto llegó a construirse el buque Ártabro. Sin embargo, en la segunda quincena de marzo de 1936, el gobierno republicano decidió disolver el Patronato creado para aquella Expedición, por considerarla costosa e improductiva.

(Valdivieso 2010: 5).

 

No contexto das escasas referencias que os autores grecolatinos deixaron das poboacións galaicas destaca a mención recorrente ao pobo que habitaba o Golfo Ártabro. A súa ubicación xeoestratéxica no fluxo comercial entre o Atlántico e o Mediterráneo e maila súa importancia mineira son factores que axudan a explican o interés mostrado cara a zona por parte da Xeografía antiga. A temperá chegada de Xulio César a Brigantium e o papel xogado por esta localidade como nó de comunicación, tanto terrestre como marítima, trala conquista tamén contribuíron o seu para que os ártabros pasase á historia, e con eles, o seu territorio.

En contraste coas fontes clásicas, a materialidade xerada por estas comunidades apenas pasa por xoias de ouro (a meirande parte delas descontextualizadas), achados soltos en poboados fortificados e a súa contorna, e os datos fornecidos por poucas intervencións arqueolóxicas nalgúns castros senlleiros. Así e todo, este pasado protohistórico foi asumido pola elite intelectual dende a época do provincialismo, asumindo un papel sobranceiro na Arqueoloxía céltica do rexionalismo entre os séculos XIX e XX.  Pola súa vez, a Arqueoloxía etnicista da postguerra asumiu sen problemas este paradigma e consolidou esa imaxe da terra dos Ártabros coma un territorio con persoalidade de seu, o pasado, e por tanto, no presente. Hoxendía constátase unha apropiación simbólica dese pasado recreado en todos os eidos da sociedade; o epíteto ártabro coroa lemas publicitarios, nomes de negocios, obras literarias, asociacións veciñais e mesmo existe unha Fundación Artabria que leva anos turrando do Patrimonio Cultural de Ferrolterra. Este proceso de patrimonialización deuse nunha das bisbarras máis poboadas e industrializadas no país, nas que as agresións sistemáticas sobre o Patrimonio arqueolóxico se veñen sucedendo dende hai décadas acompañando un caótico desenvolvemento urbanístico. Como contrapeso a todo este proceso de impacto crítico patrimonial, a comarca conta cunha tradición de asociacionismo de base dende fins do século XIX que sempre loitou pola divulgación e promoción dos restos materiais do pasado. A confluencia destas circunstancias fai desta zona unha área excepcional para estudar a mutidimensionalidade dos restos arqueolóxicos no século XXI.

Tendo en conta este carácter único da zona E do Golfo Ártabro, abordamos unha Viaxe á Artabria na que dar conta (a partir do rexistro arqueolóxico e dos relatos alicerzados sobre deles) dos procesos de longa duración que se materializaron na paisaxe cultural das rías de Ferrol, Ares e Coruña. Neste senso, nos pots que seguirán analisamos procesos como a mudanza da narrativa arqueolóxica dende o século XIX, os procesos de empoderamento local do Patrimonio arqueolóxico, a súa paseniña degradación ao longo das últimas tres décadas…

Fotografía: Camposanto parroquial de Santiago de Franza, sobre o castro homónimo (Mugardos).