Grafitos de libertad

En la exhumación que llevamos a cabo en el cementerio municipal de Castuera (Badajoz) pudimos registrar diminutos objetos personales asociados a los restos óseos de presos republicanos procedentes del campo de concentración vecino. Vinculado al individuo nº 6, del que nunca sabremos su nombre, encontramos una pequeña pieza metálica de apenas 1 cm de longitud. Se trataba de una plumilla de dibujo, hemispherical pointed pen, de la marca inglesa D. LEONAROT AND Co, importada desde Birmingham. Entre los restos de otros esqueletos pudimos recuperar varillas de grafito que quedaron al aire al pudrirse la madera de los lápices. Estas evidencias alentaron a la maestra jubilada que cada día nos venía a visitar a la excavación. Ella seguía buscando a su madre, asesinada y enterrada en el cementerio de Castuera. Testigos presenciales recordaban como el compañero de cuerda de su madre era un artesano, que siempre llevaba consigo cuaderno y plumilla para dibujar en sus ratos libres…
Muchos confinados, a la puerta de la muerte, se convirtieron en improvisados dibujantes. Ahí están los conmovedores dibujos de los niños del guetto checo de Terezin. Ahí están los graffitis de la prisión de San Cristóbal en Iruña, que podemos ver en la magnífica exposición El cementerio de las botellas diseñada por la Sociedad de Ciencias Aranzadi. En la deshumanización promovida por el totalitarismo, el dibujo servía para mantener la dignidad de las personas, e incluso más. En Mauthausen un prisionero catalán sobrevivió al exterminio por su habilidad con el dibujo: un oficial de las SS lo apartó de una muerte segura al encargarle dibujos pornográficos.
El dibujo ha sido un arma de supervivencia, pero también de resistencia. A este respecto, el caso gallego es un excelente ejemplo. En la década de 1930 y antes del golpe de Estado, el Partido Galeguista contaba con numerosos artistas y dibujantes entre sus filas, ya fuesen militantes o simpatizantes. Todos ellos colaboraron en la campaña pro-Estatuto, con la elaboración de tiras cómicas en los periódicos, con el diseño de carteles propagandísticos, con la edición de libros para la editorial dirigida por el alcalde de Santiago, Ánxel Casal. Allí estaban por la causa Castelao, Díaz Baliño, Seoane, Maside, Colmeiro, Laxeiro, Souto, “Compostela”…

El golpe de estado anuló el sueño autonomista de raíz. Los matones falangistas comenzaron a cobrarse sus primeras víctimas en el infausto verano del 36. En muchos casos se ayudaron de las fotografías de la celebración del 1º de Mayo en los pueblos, para identificar a los rojos separatistas. En otros casos bastaba con la fama ganada a pulso por intelectuales y artistas. Uno de los primeros en caer en Compostela fue Camilo Díaz Baliño quien todavía tuvo tiempo de retratar a sus compañeros de cautiverio en la cárcel de San Xerome, antes de ser fusilado en el cementerio de Boisaca. Castelao y otros tuvieron más suerte y la sublevación los cogió en territorio leal. Castelao, con problemas graves de visión, dejó para la posteridad cuadernos míticos como Atila en Galicia o Milicianos. El exilio fue el destino de estos dibujantes leales, que cruzaron la frontera armados con sus lápices, recordando aquella imagen del poeta-matemático Otero Espasandín, quien pasó a Francia detrás de Antonio Machado portando como único petate su regla de cálculo. Entre los dibujantes iba Uxío Souto, quien dio testimonio gráfico de la miseria de los campos de concentración en las playas del Sur de Francia. De allí a Méjico, Puerto Rico, Argentina… El mismo destino (la muerte, el exilio o la depuración laboral) les aguardó a los artífices de la cartelería propagandística republicana, entre ellos muchos catalanes que en el mejor de los casos se reconvirtieron al diseño industrial en la inmediata postguerra.

Durante el último año de la guerra civil Castelao viajó por la URSS, Estados Unidos y Cuba para conseguir apoyo económico a la causa republicana. Durante jornadas interminables en La Habana, se pasaba horas y horas dibujando pequeñas cuartillas que eran compradas por paisanos gallegos. En una de ellas, Castelao dibujó a la futura Guardia Nacional gallega, posando solemnemente en la Praza do Obradoiro. En vez de fusiles, los guardias portaban… paraguas.

Tras varios años conociendo la realidad de la frontera etío-sudanesa uno se da cuenta que el mejor regalo que se puede hacer a los niños y niñas de cualquier grupo étnico son lápices, esa es la mejor herramienta contra la ignominia, la estupidez y el fanatismo. Por eso los fascistas, los talibanes y los tiburones que gobiernan en Occidente el negocio de las armas y los Parlamentos, odian la libertad de expresión, la escuela y el dibujo.

Anuncio publicitario

Crónicas Baltáridas (VIII): A Horda Dourada

O finado de meu pai coñeceu de primeira mao o nacemento desa casta rural xurdida ao abeiro do tardofranquismo. Recén licenciado, pasou un verao pola Terra Cha de capataz de obras dunha traída de augas. Alí tratou homes que se movían no, daquela xa, patético “Movimiento”. Aprendices de caciques que despuntaban nas Hermandades de Labradores, nas Cámaras Agrarias ou nos grupos escolares do recén creado EXB. De alí pasou á Pontenova cando o centro de secundaria dependía do Instituto de Lugo. En “Puentenuevo” topou tamén con algún destes protolíderes, que acabaron sendo Directores xerais e Conselleiros no rexime fraguista, xa en democracia. Deste mundo da fin da ditadura viñeron outros grandes homes, adalides do verdadeiro populismo, coma o inefable Revilla para o caso de Cantabria, por poñermos un exemplo mediático de arestora.
Está sobradamente demostrada a creba traumática que supuxo a represión franquista no rural galego. Unha sociedade marcada pola mobilización social, pola pluralidade política nos anos 30, pola influencia dos indianos progresistas nalgunhas áreas, deu paso a unha nova orde, tuteladada pola Igrexa e a xente de orde, claro. A resposta do campesiñado foi variada, como xa estudaron especialistas como Ana Cabana: a resistencia activa e pasiva, a emigración e, en grande medida, a naturalización dun novo maltrato político, dacordo coa ideoloxía feixista que defendía o seguidismo e o culto ao Caudillo. Nesta nova economía política, valorábase a aquel (nunca a aquela, evidentemente) que amosase liderado, mao dura e tivese acceso directo co Poder establecido. Nada de ateneos, casas del pueblo, asembleas nin ostias. O Estado franquista levou a cabo toda unha biopolítica co gallo de materializar un mundo xerárquico, no que cada clase ocupaba o seu lugar. O verticalismo non só quedaba nos sindicatos oficiais, senón tamén fructificaba nas colonias agrarias e industriais, nas promocións de vivenda apoiadas pola Igrexa e o nacionalsindicalismo. Os labregos cos labregos, os enxeñeiros cos enxeñeiros, os propietarios cos propietarios, os xornaleiros cos xornaleiros.
Dende hai un ano aproximadamente estamos embarcados nun proxeto de Arqueoloxía do colonialismo agrario e industrial franquista en España. Este verao fixemos o traballo de campo en Galicia (val de Lemos, Terra Cha, A Limia) e moito me acordei de meu pai. Esas ruínas aqueolóxicas dun proxeto modernizador fracasado recordánnos en parte o seu trunfo totalitario. Nas unidades produtivas chairegas, nas casas baratas de Falanxe ou na desecación da lagoa de Antela inda podemos achar a explicación do porque do xurdimento dos caciques que nos gobernan en democracia, como a dinastía baltárida en Ourense. Ninguén mellor que Baltar vello para explicar as consecuencias de todo iso. O mussoliniano do seu fillo está condanado a desaparecer dos libros de Historia, pero o vello non.

Parte dos terreos da desecada lagoa de Antela (solar da cidade asulagada de Antioquía), expropiados pola ditadura, pasaron á Deputación de Ourense. Neles instalouse un hipódromo e un centro hípico para coidar cabalos de luxo. Vai camiño de converterse nunha ruína do baltarismo, como xa o son os transformadores e edificios ergueitos polo feixista Instituto Nacional de Colonización. En todo caso este recinto amosa ben ás claras unha realidade xa coñecida por todos: que a dinastía baltárida considera coma un “cortijo” a provincia de Ourense.
De cabalos van sobrados, se nos poñemos a contar (grazas a Google Earth) os coches que durmen o sono dos xustos en Baltarilandia.
Nun lateral do centro hípico da lagoa de Antela aínda se pode ver a estatua ecuestre dun guerreiro mongol (non é broma). Eu creo que é unha representación de Gengis Khan, un trasunto do patriarca da dinastía baltárida, alomenos polo tamaño si que semella, aínda que en vez de alzas nos zapatos leva esporas.
Como a colonización franquista, o baltarismo desaparecerá da face da terra, trala retirada do fundador. Así remata a súa biografía de Gengis Khan (1959) o autor francés Jean Rousselot:
“Daquela, nada quedará do imperio mongol máis cá lembranza (e para algún o exemplo) dunha dominación fundada sobre a violencia, o desprezo á vida humana e o orgullo racial. Retornados aos seus pastos, ás súas iurtas de feltro, os homes que Gengis Khan quixo converter en donos nómades do mundo, adormeceron paseniñamente no ruxe ruxe dos muíños das oracións, magoentos vencedores vencidos pola súa conquista”.
Non me extraña que Baltar Junior queira facer un Museo da Emigración na Ribeira Sacra. Aínda que para ser nómade, non hai dios que o saque da Deputación.

O’Drácula

Chámanlle O’Drácula dende aquela que marchou a Venezuela. Seica nada máis chegar pasou unha tempada nun ranchito en Tamanaco, durmindo no obradoiro duns veciños que abriran un negocio de pompas fúnebres. Tirou máis dun mes pasando as noites nun cadaleito de caoba. Esta entrada vampiresca foi o comezo dunha afamada carreira como canteiro, que rematou cando lle esculpiu, con cicel e maceta, unhas bragas á estatua de Simón Bolívar na Praza dos Próceres de Caracas. El sempre lle botou a culpa a un compañeiro de Cuntis, afillado de Líster, para máis señas. Pero ese é outro conto que toca para mellor ocasión.

En Venezuela aprendeu de carallo e de alí voltou cun refrán co que ás veces se presentaba nas feiras, sobre todo cando tiña diante algún veciño prosmeiro destes que movían os marcos:

Na vida hai homes, hai homiños,

hai macacos, e macaquiños.

E ti és destes últimos.

Toda unha declaración de guerra. Polo demáis era home de paz. De volta do Caribe entrou a traballar nos astaleiros en Ferrol. Baixiño como era, chegaba a onde non arribaba ninguén. Atafanado, apañou fume tóxico coma un condanado. Traballador non había coma el. E bebedor. Seica unha vez non chegara ao cumpreanos do pai porque se ía adiantando aos controis dos de Tráfico. Antes de que lle desen o alto, era il quen rousaba, paraba e preguntaba ao picoleto por unha dirección calquera. E así, de Lugo, ás Pontes de García Rodríguez, rematando en Burela. Nunca chegou a Monforte.

Aquela era unha relación de amizade coa Benemérita. Nas festas de Eirexalba houbera unha trifulca a navalla aberta. Para colaborar, O’Drácula ofreceuse a levar no seu coche un número da Garda Civil a Monforte, para dar parte. Un ano despois chegou á oficina de Tráfico na mesma vila, a tramitar o carné de conducir, que o sacara recén. O garda civil, que fumaba un xarutazo de cuarterón, fitou cara a il e de esguello preguntoulle: “E logo ti non és o de Eirexalba?” Il negou, e foi alí cando o capitán, envolto na espesa néboa das bafaradas de Celtas sen filtro, guindou á posteridade a frase lapidaria:

–Mire usté, las cosas claras y el chocolate… Expresso.

Pero a grande especialidade d’O Drácula sempre vos foron os cregos. Hai un par de anos chegou a San Pedro de Entrambasaugas un abade noviño, ben parecido, recén saído fa fornada do Seminario, que medía case dous metros. Cando llo presentaron na taberna d’O Marengo, O’Drácula díxolle:

–Ai señor cura, que ben que veu, que até o de agora eramos todos pequerrechiños, de seguro que vai saír pola contorna unha raza grande de certo.

Nunca perdeu o aquel anarquista no que se formara nos seus tempos mozos en Caracas. Pola Semana Santa de Saa, cando o bispo de Lugo se achegaba a facer as comuñóns multitudinarias, había un grande movemento no arciprestádego. Na víspora, os nenos agardaban a tomar confesión. O’Dracula fíxose pasar polo novo crego e apañou un rapaz da Ferreirúa para confesar. Cando saía do confesionario, apareceu o abade de verdade e antes de que este dixera nada, O’Drácula adiantouse e berroulle ao crego:

–Señor cura, señor cura, non mo toque ao rapaz que xa vai guiado de todo para a vida….

Aínda así levábase ben co crego de San Pedro de Entrambasaugas, até tal punto que tiña carta aberta para entrar na reitoral. Cando chegaba o Nadal, O’Drácula sempre arrapañaba unhas botelliñas de champagne francés da adega, que lle mandaba todos os anos un irmao do abade residente en Xenebra. O’Drácula soterraba ás botellas na leiriña a rentes da casa, onde vivía o seu pai. Cando o vello quería ir sachar á horta, O’Drácula sempre apuña excusas peregrinas… Neste último ano, o vello, canso de ficar empoleirado diante da cheminea, aproveitou un descoido do fillo e alá marchou á cortiña cun sacho na mao. Seica en San Pedro de Entrambasaugas pensaran que o Concello se puxera estupendo e gastara cartos en fogos artificiais; da terra agromaba a escuma do champán como se o vello dera cun leito de petróleo.

Dende aquela o vello corre co mote d’O Géiser.