Áspero Mundo

En el recorrido establecido por el Chaco Canyon, un anuncio se repite a la vera del sendero, recordando al visitante una ley federal que prohibe depositar cenizas de difuntos en este yacimiento arqueológico. La única tumba contemporánea que hay es la del expoliador y furtivo que acabó siendo asesinado por los locales Las ruinas de los poblados que se van sucediendo forman parte de todo un áspero mundo, mero remedo material de lo que fue, un escombro tenaz que lucha contra el viento. En algún caso la monumental arquitectura doméstica, en pie durante siglos, orgullosa, pereció en las últimas décadas bajo los titánicos bloques desprendidos de la pared de los barrancos.

Esta visita a New Mexico me ha permitido recuperar la obra de un poeta tremendo, Ángel González (1925-2008), aquel niño asturiano que enfermó de tuberculosis en el Bierzo del hambre y la guerrilla de la inmediata postguerra. Un republicano que nació bajo un Rey y murió bajo otro Rey. Fue profesor de Literatura española en la Universidad de New Mexico, en donde se jubiló en 1993. Un tipo que dejó versos eternos, como estos del poemario Áspero Mundo:

Para que yo me llame Ángel González,
para que mi ser pese sobre el suelo,
fue necesario un ancho espacio
y un largo tiempo:
hombres de todo mar y toda tierra,
fértiles vientres de mujer, y cuerpos
y más cuerpos, fundiéndose incesantes
en otro cuerpo nuevo.
Solsticios y equinoccios alumbraron
con su cambiante luz, su vario cielo,
el viaje milenario de mi carne
trepando por los siglos y los huesos.
De su pasaje lento y doloroso
de su huida hasta el fin, sobreviviendo
naufragios, aferrándose
al último suspiro de los muertos,
yo no soy más que el resultado, el fruto,
lo que queda, podrido, entre los restos;
esto que veis aquí,
tan sólo esto:
un escombro tenaz, que se resiste
a su ruina, que lucha contra el viento,
que avanza por caminos que no llevan
a ningún sitio. El éxito
de todos los fracasos. La enloquecida
fuerza del desaliento…

Anuncio publicitario

En las orillas del SAR

A paz dos estadounidenses cos indios Pueblo conlevou marchas da morte de centos de kilómetros, de homes, vellos, mulleres e nenos cara a reserva de turno. Grupos étnicos inimigos compartindo espazo. Unha xenial idea. Esta prática xenocida insírese nun brutal proceso de deshumanización do salvaxe subalterno, unha discriminación brutal que fixo xurdir xa a fins do século XIX asociacións relixiosas de carácter paternalista. Con boas intencións, estas entidades, estes internados, tiveron unha misión clara: converter esta xente en cidadáns norteamericanos, con nomes en inglés, roupas e deuses de brancos.
Mentres se remataba con estas culturas, paradoxicamente comezaba o interés antropolóxico por estas comunidades. Fósiles arqueolóxicos dun pasado que nunca voltaría.


Estando nestas chegaron a Santa Fe dúas irmás, fillas dun magnate multimillonario de Nova Iorque: Amelia Elizabeth White e Martha Root White. Mulleres liberadas de clase alta, viaxadas e cultas, nos tolos anos 20. Cando vexo as súas fotos non podo deixar de pensar en Matilda Ruth Anderson, en automóbil pola Galicia dos anos 1920, tirando fotos aquí e acolá. Nunha viaxe por España, ambas as dúas White perdéronse por Sevilla adiante e deron en preguntar polo seu hotel nun bar de vello alcumado El Delirio.
Ese foi o microtopónimo escolleito polas White para dar nome a un complexo arquitectónico que mandaron construír ás afóras de Santa Fe a mediados dos anos 20. Toda unha escenografía neopueblo xerada polo maxín dunhas millonarias. O mesmo facían en España indianos retornados, coma os irmaos Naveira en Betanzos, onde chantaron ese delirio chamado O Pasatempo, ou o conde Cabanelas n’A Lama, co seu poboado ideal en Covelo, ou Horacio Echevarrieta en Getxo coas galerías de Punta Begoña. Utopías, soños, prestixio, poder.

O mecenado das White converteu El Delirio en acobillo de artistas e intelectuais. As fotografías da época amosan unha realidade delirante, con xornadas de caza aristocráticas do raposo ao estilo británico en pleno deserto de New Mexico, ou festas nas que figurantes aparecían caracterizados como indíxenas. O amor pola Arqueoloxía de Elizabeth fixo que en 1972 cedese El Delirio á School for Advanced Research. Dende aquela acolle biblioteca, residencias de investigadores e seminarios sobre temas de Antropoloxía americana. Pendurados das paredes temos retratos dunha morea de clásicos que durmiron e partillaron entre estas paredes: Flannery, Geertz, Binford… As fotografías dos diferentes seminarios van amosando a evolución da disciplina: da New Archaeology medioambientalista e funcionalista dos anos 70 ao xiro lingüístico e simbólico, a entrada das comunidades locais nos anos 90, as antropoloxías críticas do século XXI…

Nestes USA as entidades de investigación e universidades viven sobre todo das aportacións privadas e do mecenado, unha cultura aumida que leva incluso a empresas a adoptaren medianas (isto é certo) e espazos públicos. Pensándoo ben esta é unha boa opción para Galicia: a un empresario galego non o convencerás para adoptar un monumento, pero outra cousa sería adoptar unha rotonda, cun dolmen, menhir ou un busto a escala da súa cachola.

Un Pueblo es, un Pueblo es

D

Eu sempre pensei que de realismo máxico nada, que todo o que contaba García Márquez en Cien años de Soledad era certo. Acordádevos do esquelete de aquel soldado español con casco e todo? Pois velaquí a evidencia arqueolóxica malia que en New Mexico. Un labrego descendente de colonos atopou sachando este casco, decorado a xeito apotropaico cunha figura de Cristo na cruz, feita á navalla. A epopea española por estes lares manda truco. Nun listado que se conserva dos aventureiros que formaban parte da expedición do Adelantado Juan de Oñate, aparece consignada a súa orixe; por suposto sempre había un galego que non se sabía se subía a Alta California ou baixaba á Baixa California, de aí que apareza o seu nome, e despois, entre interrogantes, ¿Galicia? Pero as sorpresas continúan. Imaxinade que Décimo Xunio Buto, no seu avance cara ao Lethes, fose deixando da súa mao graffitis nas rochas, dando conta da súa fazaña conqueridora. Pois iso é o que aquí acontece. Os conqueridores españois poñendo por escrito as cousas claras. Da outra banda, os diferentes grupos étnicos agrupados nos Pueblo, tamén deixaban en petroglifos consignado o paso destes homes diabólicos.

O modus operandi colonizador español nestes casos foi creando certa animadversión entre os grupos locais. A fins do século XVII ten lugar a grande revolta dos Pueblo. Non andaron con tonterías. Uns cantos misioneiros foron queimados vivos, ao máis puro estilo inquisidor. Os símbolos cristiáns foron destruídos. As escavacións arquelóxicas no Pazo do Gobernador en Santa Fe fornecen maís evidencias a este respecto. Velaquí vedes una anaco de campá de bronce, escarallada pola furia dos colonizaados. Por unha vez na historia, a Casa do Gobernador convertiuse na Casa del Pueblo.

Un mogollón de Pueblos

Dr. Franz C. Hibben (1910-2002) profesor de Arqueoloxía na Universidade de New Mexico.

O motel Monterrey de Alburquerque garante unha hospitalidade europea. A familia que rexenta o negocio son de orixe polaca. Viñeron de perto de Poznan, dunha zona na que se falaba alemán antes da IIª Guerra Mundial. O xerente semella sacado do álbum de fotos do Mundial de España’82, daquela boa selección de bigotudos polacos. De feito, na conversa, o home interésase polo soccer español. O motel atópase a rentes da Route 66. Comezada a construír en 1926, esta vía de comunicación foi a canle elixida por centos de miles de emigrantes cara a California, pero tamén foi un recurso enorme para a dinamización económica das poboacións pola que pasaba. No caso de New Mexico a fins dos anos 20 e comezos dos anos 30 confluíron varios procesos de construción cultural e política da paisaxe. Por unha banda, promoveuse a idea do Suroeste como área enxebre dos EEUU, como destino turístico interno para amosar as orixes. Este contexto axuda a explicar a conversión de Alburquerque na sé académica da investigación antropolóxica sobre os pobos orixinarios. Antropólogos e arqueólogos ianquies brancos foron os artífices do estudo arqueolóxico dos indios Pueblo. Os edificios universitarios erguidos neses anos 30 son toda unha escenografía arquitectónica hiperenxebrista que reproduce a arquitetura tradicional orixinaria.

Biblioteca no campus universitario de Alburquerque.

Spielberg recreou a Arqueoloxía académica estadounidense desa época nos seus filmes sobre Indiana Jones. Profesores doutores que misturaban o anceio explorador e aventureiro cunha ciencia que daquela bebía directamente do historicismo cultural, co anceio de reconstruír os mapas étnicos orixinarios. Sería daquela cando se definan arqueoloxicamente (dende un punto de vista androcéntrico, colonial e racista) as culturas Mogollón, que lindaría ao Norde coa amalgama dos pobos Pueblo. Como obxecto de estudo, estes grupos orixinarios son un exemplo perfeito da evolución da disciplina. Coa chegada das aproximacións funcionalistas e ecolóxicas, a Antropoloxía tentará analisar o adaptación ao medio destas comunidades, a relación natureza-cultura, os desequilibrios ecolóxicos. Os monumentais poboados Pueblo convírtense nos anos 50 e 60 nunha auténtica icona da Prehistoria americana, presente en todos os manuais universitarios até hoxe.

Hotel de 1936 abandonado a rentes da Route 66.

New Mexico son as Hurdes dos EEUU, así mo definiu en perfeito castelán o profesor Lawrence Straus, prehistoriador hispanista que leva traballando corenta anos no Norde de España. Son moi coñecidos os seus traballos sobre o Solutrense na cova de El Mirón. Como ben di, New Mexico é o estado máis pobre do USA, segundo as estatísticas oficiais. Dende os anos 30, o turismo, con Santa Fe como epicentro, é unha fonte importante de recursos. Nesta onda cómpre enmarcar unha febre polo leigado indíxena que deu lugar a todo un proceso de patrimonialización e mercantilización do pasado Pueblo que chega aos nosos días. A uns metros do motel Monterrey, aínda se pode ver un antigo complexo hoteleiro fundado en 1936, ao carón da Route 66. Estamos diante dun remedo do Pueblo Español de Barcelona, pero en clave amerindia. Este espazo abandoado forma parte de todo un repertorio de arquitecturas que ficaron abandoadas na antiga ruta, substituída por unha nova autoestrada nos anos 80. Diferentes asociacións e o propio Goberno federal levan anos promovendo a proteción e conservación deste patrimonio contemporáneo itinerante.

Vivendas Pueblo do século XXI nun barrio de Albuquerque.

New Mexico

Os estadounidenses birláronlle a México un terzo do seu territorio trala guerra de 1846-1848. O tratado de Guadalupe transformou a USA en toda unha potencia continental, coa adquisión de vastos espazos como a Alta California, Arizona ou New Mexico. Neste último, os trocos non se fixeron agardar. Malia que os anglofalantes norteamericanos son moito de pronunciar o r con degoiro o primeiro que fixeron foi cambiaren Alburquerque por Albuquerque, que sona no bico ianqui algo así como Albaricoque.

Como me comenta o xeólogo de Arizona Gerry Huckleberry, o EEUUcentrismo fai que dende estas terras apenas se preste atención ou se coñezan outras realidades. Todo o contrario acontece en Europa, onde coñecemos polo miúdo a paisaxe física e mental dos USA. Películas e series fan que a paisaxe árida de New Mexico nos resulte familiar. Dende o Río Grande que linda con Texas podemos maxinar perfectamente a Clean Eastwood cabalgando nun filme clásico de Far West. De Albuquerque a Santa Fe atravesamos a paisaxe da Modernidade alicerzada pola ruta 66. Espazos ermos, un casino aquí e outro acolá, no medio da nada. Sen embargo, algo resta nesta paisaxe do tempo dos indios, dos colonos, dos pioneiros da segunda metade do século XIX, desta segunda expansión colonial que sucedeu aos españois nesta parte do mundo. Unha historia de guerra.

Polo camiño, un veículo todoterreo que nos adianta anuncia fachendoso que o condutor é un veterano do Exército dos EEUU. Na entrada de Santa Fe hai de feito un memorial adicado a esta xente. En Alburquerque comparten oferta cultural un Museo do Holocausto e a Intolerancia e outro Museo dos veteranos de guerra. Esta construción da memoria non se limita unicamente ás guerras recentes senón que tamén abrangue os conflitos que axudaron a modelar os USA. E non fai falla pensar unicamente en El Álamo. De camiño a Santa Fe, nesta chaira desértica, sobrancea na liña do horizonte un pequeno monolito que lembra o coñecido como Batallón Mormón. Esta unidade militar foi a única de natureza relixiosa na historia norteamericana. A longa marcha que fixeron dende Iowa até San Diego (California) foi chave na derrota mexicana e abriu o camiño para a colonización estadounidense deste territorio. A colaboración das tribus Piman foi moi importante, ao seu paso por Arizona. De feito, os soldados mormóns aprenderon técnicas de irrigación dos locais que despois puxeron en práctica como colonos pioneiros en Utah, despois de seren licenciados do Exército.

Xa vos digo que este arrecendo pioneiro segue presidindo a paisaxe mental de New Mexico. Na guía oficial, o alcalde anglosaxón de Albuquerque saúda nos seguintes termos: Eu fun nado en Albuquerque, aquí recibín a miña educación, montei un negocio e fundei unha familia. Education, business, family tres conceitos básicos dos colonos, patriotas e crentes. Interésame esta mentalidade colonial, xa que en España aínda pervive algo deste imaxinario nos ex-colonos agrarios do franquismo.

O meu cuñado contoume unha historia marabillosa. Un colega seu é descendente de colonos daneses nos USA, de cando a época do Mayflower, ou case. Os seus antergos establecéronse en New Orleans. Alí residía aínda a avoa do rapaz, até que chegou o Kattrina.A día de hoxe está a coller bastante pulo a Disaster Archaeology, que estuda os efeitos materiais e as ruínas xeradas por catástrofes. Pero tamén hai unha Etnoarqueoloxía do desastre. A avoa ianqui-danesa do rapaz do que vos falo, negouse a abandoar o seu fogar, non quixo ser evacuada. E morreu alí, sepultada polas ruínas da súa casa, destruída polo furacán.