Díaz Castro, arqueólogo: o berro das pedras

Busto en homenaxe a Díaz Castro, en os Vilares.

Rocío Dourado, directora do Centro de Estudos Galegos da facultade de Letras de Gasteiz, agasallounos co visionado do documental O instante eterno, centrado na vida e obra de X. M Díaz Castro. Mesmo contamos coa presenza do director do filme, José Antonio Cascudo, grande coñecedor da figura do poeta chairego homenaxeado neste Día das Letras Galegas.
Díaz Castro, home humilde e sabio, coñecía até catorce idiomas e fixo traducións a eito de clásicos modernos e contemporáneos, entre eles 007 al servicio secreto de su Majestad. O seu talento e a súa capacidade de observación maduraron na súa infancia na aldea dos Vilares e no seu paso polo seminario de Mondoñedo. Sendo noviño, canda seu irmao Serafín, o futuro poeta adicou tempo e esforzos a inventariar as medorras da contorna do Montouto, isto é, os túmulos megalíticos prehistóricos que inzan a Terra Chá. O noso poeta foi o pioneiro da Arqueoloxía chairega, corenta anos antes de que desembarcase nesa zona un equipo dirixido por Carlos Alonso del Real, artífice de escavacións arqueolóxicas en abrigos rochosos, mámoas e outros sitios como o veciño Buriz. Esta teima arqueolóxica foi sufrida por outros mozos desa mesma xeración, educados xa for en institucións eclesiásticas (mosteiro xesuíta de Camposancos, por exemplo) ou en escolas públicas rexentadas por mestres curiosos e anovadores. A este respecto, Álvarez Blázquez foi unha alma xemelga de Díaz castro. Coma el, no instituto, levou a cabo traballos arqueolóxicos, desta volta en 1934 no castro de San Xoán de Baión e de Cabeza de Francos por terras miñoranas.
Estas achegas de ambos os dous mozos poetas insírense de cheo na escola arqueolóxica de preguerra, caracterizada polo predominio do paradigma celtista e a consideración do pasado prehistórico como esencia da identidade galega. Esta visión vai marcar tamén a poesía de Díaz Castro, con constantes referencias ao sustrato prerromano aínda presente na paisaxe galega, e como podemos doadamente comprobar en O berro das pedras:

nerios ou ártabros, bergantiños ou caránicos, ¡ei!
¡Ninguén veu a Lumieira, mesturada coa lus do cotián mencer!
O milagre veu a vós coma o vento que vén pisando a herba,
¡e as vacas de Breogán nin sequera ergueran a cabeza!

Avance das columnas galegas (Fonte: guerracivilenasturias.blogspot.com)

Pero Álvarez Blázquez e Díaz Castro non só van compartir angueiras arqueolóxicas e inspiracións poéticas. Tamén van participar dunha experiencia traumática: a guerra civil española. O primeiro tivo máis sorte: no derradeiro intre, librou de ir á fronte de Asturias nun camión que sofrería un accidente, falecendo os seus vinte e dous ocupantes. O feixismo acabou co seu pai. No caso de Díaz Castro, este tivo ocasión de sufrir unha tempadiña na fronte até que foi enviado ao hospital de Pontevedra. Moitos mozos intelectuais foron mobilizados para formaren parte das Columnas Gallegas que se dirixían a liberar Oviedo. De entre eles, un etnógrafo Xaquín Lorenzo (ferido en Villablino no avance sur dende o Bierzo), outro poeta, Celso Emilio Ferreiro, ou o pintor Laxeiro.
Díaz Castro, de familia de cregos e seminarista daquela, cría na Cruzada, coma outros mozos católicos tradicionalistas. Eu tiven ocasión de ler cartas enviadas a casa desde Asturias polo fillo de Prado Lameiro (o dramaturgo máis exitoso da historia do teatro galego), misivas nas que se reproducía toda a ideoloxía da Cruzada e se describía a rendición dos rojos marxistas. O noso poeta formaba parte da escola literaria mindoniense. Co golpe de Estado, as prumas deseguido empregáronse para apoiar o Movimiento e louvar o Caudillo. A revista Vallibria recolleu versos en galego a prol dos mariscos, os soldados galegos. Cómpre aquí sinalar un detalle: mentres Noriega Varela ou Cunqueiro serviron coa súa escrita á causa dos sublevados, o noso Díaz Castro non entrou nesa dinámica, polo motivo que fose. Unha semana na fronte chegoulle para decatarse da realidade do conflito bélico e a represión desatada tralo paso das Columnas Gallegas.

Laxeiro e Celso Emilio Ferreiro fixeron a guerra xuntos en Asturias. Aquí paseando por Vigo na inmediata postguerra.
O profesor Emilio Grandío exhumou do arquivo de Ferrol o diario do soldado monfortino Faustino Vázquez Carril escrito durante a campaña de Asturias. Aquí podemos ler (Grandío (2011: 136-7):
Lunes, día 17 [de agosto de 1936]. Nos marchamos a una taberna y allí entre sorbo y sorbo de vino empezamos a cantar cousas da Terriña. Fueron unas horas de evocación para nuestra querida patria chica, pues al cantar las gallegadas cada uno añoraba su pueblecito, en donde allí quedaba enjugada por el llanto una santa mujer todo amor, cariño y ternura: nuestras pobres madres que, mientras nosotros luchábamos, piden al Divino que vele por sus hijos, y esas madres todos los días se sienten invadidas por el recuerdo de su hijo. Y entonces las lágrimas ruedan por el óvalo de sus caras. ¡Cuántas lágrimas no le cuesta un hijo a una madre! Infinidad de ellas, sí. Y el hijo, vulgarmente, no sabe pasar por todas esas pruebas de cariño. Tan alegres nos fuimos poniendo con las gallegadas, que nuestras cabezas ya daban vueltas como las aspas de un molino, y vino a agravar nuestra situación un asturiano que nos pasó una botella de coñac por cantarle el himno gallego. Y a la terminación de este gritamos. ¡Viva Galicia Ceibe! Aparecieron unos oficiales, y cuando creímos ser reprendidos por nuestro viva, nos dice. «Muchachos, cantar el himno gallego! Nos ponemos de pie. Nos descubrimos. Y damos comienzo. Terminamos, y el oficial grita con entusiasmo. ¡Viva Galicia autónoma! Y un grito que partió de todos los pulmones contestó: ¡Viva!
Esta situación surrealista (que sería investigada a posteriori polos mandos nacionais) explica moitas cousas. En primeiro lugar, o desconcerto xeralizado nos meses iniciais da guerra e, en segundo lugar, a inercia do galeguismo cultural. O Himno era asumido sen problema polo rexionalismo de dereita e mesmo o tradicionalismo. Nesas horas o que menos podían pensar os xoves galegos mobilizados polo bando nacional era que iso se castigase. Mozos que falaban galego, como os requetés alaveses e navarros falaban eusquera e os carlistas cataláns o seu propio idioma. Podemos maxinar aos nosos poetas nesa taberna brindado pola terriña. Sen embargo, a realidade foi moi outra. Ver morrer compañeiros á túa beira, ser testemuña de atrocidades marcou a esta xeración para sempre. Moitos deles nunca volveron falar do tema, outros deixaron para a intimidade do fogar os seus pensamentos. Como Álvarez Blázquez, quen escribiu no seu despacho en 1962 un texto titulado: Nosotros los vencidos:
No me ilusiona la idea de estar escribiendo un texto arqueológico, de esos que la casualidad desempolva al cabo de los lustros, para pasto de eruditos y papanatas. No, si escribo ahora -Septiembre de 1962- es porque necesito comunicarme ahora con mis semejantes. Y esto, ¿cómo podrá ser, si nada ha cambiado en el Estado policiaco español?
Ou como Celso Emilio, que escribe un relato curto alicerzado na súa experiencia na fronte, o do soldado que morre nada máis entrar en combate apreixando a derradeira carta da súa mai. O impacto psicolóxico do conflito foi tremendo, tanto en esoutros que ían convencidos de estar no bando dos bos como no daqueloutros republicanos que ían facer méritos para non sufriren represión. O silenzo e unha aparente desmemoria foron algunas das medidas adoptadas por estes exsoldados. Esta política de esquencemento chegou até nós. Nalgunha biografía de Díaz Castro fálase de maneira aséptica que en 1936 é chamado ao servizo militar e en 1939 retorna a o Seminario. Pola contra, el mesmo deixou escrito Chamáronme para a guerra nun verso cheo de inquedanza ante a miseria humana e a violencia. Os poetas chaman ás cousas polo seu nome, aínda que sexa con metáforas. A guerra é a guerra.
Pero xa sabemos que a arqueoloxía se é especialista en algo e en rachar os silenzos. E a Arqueoloxía contribúe a recuperar esa memoria silenciada do paso dos intelectuais galegos pola guerra en Asturias. Na vella cadea de Cangas de Narcea, nas celas do tribunal, os prisioneiros e vixías deixaron a súa pegada nas paredes. A Consellería de Cultura astur vén de declarar patrimonio cultural vinte desas ilustracións, datadas algunas delas entre 1937 e 1939. De entre elas un retrato do Caudillo que os especialistas consideran foi feito por José Otero Abeledo, Laxeiro.

P.S. Ademais de tecer roupas para a fronte, colaborar co Auxilio Social e demais tarefas femininas, as mulleres da España nacional tiñan que escribir a soldados elixidos ao chou, para ver se se animaban no combate. A Díaz Castro tocoulle unha moza vitoriana… Acabaría sendo a súa dona.

Anuncio publicitario

Etnoarqueología de Alianza Popular

La palabra clave para comprender el enfoque que preside el libro Herdeiros pola Forza se encuentra en el subtítulo. Nos referimos al término Poder. El patrimonio, como la identidad, se construye, a través de una practica política, normalmente ejecutada únicamente por una élite intelectual al servicio de los grupos que controlan la sociedad. En este sentido, no ha habido mejor marco para la presentación de nuestro libro en Gasteiz que la celebración de las Jornadas de Jóvenes Investigadores en Arqueología. Aquí hemos podido disfrutar de sesiones en las que se hablaba sin ambajes de la materialidad generada por la esclavitud en el Imperio portugés, de las maniobras neoliberales que modelan el suboconsciente colectivo a través de la cultura material (esas latas de Coca-Cola con nombres propios, tan enrolladas), de la arqueología del colonialismo, de la apropiación simbólica de la cultura material. Entre las comunicaciones presentadas, traemos aquí el trabajo del joven historiador gallego Bruno Esperante quien hizo hincapié en la recreación folklorizante de la vieja tecnología agraria por parte de los ex-campesinos gallegos del siglo XXI (esos arados de vertedera repintados en escenarios entre kitsch y gore en los jardines de segundas residencias, casas rurales y labriegas). De su presentación, tomados prestada la fotografía que encabeza este post. El cartel promocional de Alianza Popular en las primeras elecciones autonómicas gallegas de 1981. Este cartel define a la perfección la economía política galaica generada por el estado totalitario franquista en nuestro pequeño país atlántico.

Alianza Popular era en 1981 una cementerio de aquellos elefantes que habían quedados relegados del proceso de la transición democrática. El odio de Manuel Fraga hacia Suárez era proverbial. Aunque alejados de Fuerza Nueva, Alianza Popular seguía manteniendo un ideario opuesto a todo avance democrático real en España. El encaje de bolillos de la Constitución de 1978 parió un Estado de las autonomías al que había que adaptarse en tiempo récord. ¿Cómo iba a repensar la nueva realidad emergente un partido nacionalista español, heredero directo del franquismo, como Alianza Popular? En el caso gallego, la cosa fue relativamente fácil. La represión desde 1936, el sistema caciquil imperante en el rural y el poco tiempo concedido para organizarse a aquéllos que hasta pocos meses antes se movían en la clandestinidad son factores que ayudan a comprender el éxito de AP en 1981. La maniobra ideológica para legitimar un discurso auonomista de nuevo cuño se basó en recuperar el ideario galleguista del tradicionalismo católico. Ahí estaba Albor como presidente de Galicia, Filgueira Valverde como Conselleiro de Cultura; ahí sigue la sombra del regionalista decimonónico ultra católico Alfredo Brañas, sin ir mas lejos). Alianza Popular, por un lado, servía de herramienta para consolidar los intereses de los grupos de poder tradicionales, que manejaban el discurso del Progreso y la Modernidad. Sacar a Galicia del atraso suponía también generar beneficios. Ahí están los narcos de las Rías Baixas, militantes y paganini de AP, rescatados del exilio portugués por el propio Albor en la década de los 80. Por otro lado, AP esgrimía el discurso étnico propio de los Centros Gallegos franquistas en América, de esos ananos de los que hablaba Celso Emilio Ferreiro. El regionalismo folklorizante, esencialista, tradicionalista y romántico de la derecha gallega fue ascendido a dogma de fe por un Manuel Fraga al que la sociedad española no quería.

De vuelta a Galicia, el león de Vilalba, obsesionado con la idea fascista del mando, montó su particular Liliput. Todo pasaba por el líder. Un caudillo finisecular que, en el ámbito urbano, apelaba al sentido común de la gente normal (que él identificaba con sus votantes), mientras que en el ámbito rural se identificaba de lleno con el alma, la cultura espiritual, el Volkgeist galaico. La exposición Galicia no Tempo de 1990 es un magnífico ejemplo de esta estrategia, del uso político de las Ciencias Sociales al servicio de este ideario.
Es por todo ello que este cartel resume de manera genial el nacionalgalaicismo fraguista. Esa mezcolanza magistral entre Miña terra, meu lar, la palloza, el hórreo,la morriña y la depredación del litoral, la destrucción del paisaje y el desarrollismo. Aquí encontramos el germen del nacionalcatolicismo galaico autonómico, el origen de los xacobeos turísticos, del Cebreiro definido como aldea prerromana, del cura Valiña Sampedro señalando el camino de Santiago.
Alianza Popular ganó las elecciones de 1981 y sólo acabó con su monopolio del poder autonómico una sucia moción de censura instigada por traidores y por parte del nacionalismo moderado de centro derecha (Coalición Galega, PNG) entre 1987 y 1989. Después de este gobierno tripartito volvería en loor de multitudes Fraga y con él los gaiteiros, los verdes castros, las romerías de Partido, las exposiciones regionalistas y una visión del pueblo gallego propia del padre Schmidt.

Avance marino

O verdadeiro impulso do anarcosindicalismo en Gipuzkoa veu dado polo acontecido o 28 de maio de 1931, como consecuencia da enésima folga mantida polos mariñeiros de Pasaia. Os pescantíns e mailas súas familias dirixiron os seus pasos cara a Donosti e foi cando trabaron coas forzas de seguridade que deixaron un balance de seis mortos e varias ducias de feridos. Este foi o detonante para que a colonia galega de Trintxerpe se adherise á CNT, como así acontecía tamén na costa galega. O Sindicato Avance Marino de Pasaia foi un dos motores da reivindicación destes galaico-vascóns que comezaron a editar en 1933 un xornal La voz del marino, cunha tirada de 1000 a 1500 exemplares. Este xornal era lido nos máis importantes portos do Cantábrico.
Morremos de fame e os galegos teñen que ser como os vascos, reclamaba un dos mariñeiros que loitou coa súa familia diante do parlamento de Galicia (testemuño recolleito polo Galicia Confidencial). Eses mariñeiros galegos xa foron como os vascos, até o punto que os homes e mulleres de Avance Marino convertéronse en milicianos antifeixistas, deixando o seu sangue en montes vascóns como Pedras de Aia ou San Marcial.

O poeta Pako Aristi deixou escrito un fermoso poema titulado Reconversión industrial.

Untziolak itxi egin zituzten
eta bizitza osoa
itsasuntzien eraikuntzan
enplegatutako arotz zaharrak
enkarguzko lan ezberdinetan
hasi behar izan zuen.
Alabaina,
Batelen formakoak
ateratzen zitzaizkion gurdiak,
txalupen okerdurakoak hilkutxak,
izkina borobilekoak ziren
haren altzariak,
kurbarekiko maitasuna aitortuko
luketen olerkiak bailiren.
Itsasoak gidatzen zuen
bere eskuen indarra,
azaleko zimurrek osatzen zituzten
uhinen bidez.

Velaquí a tradución:

Pecharon os estaleiros,
e o vello carpinteiro,
despois de toda unha vida
dedicada á construción de barcos,
tivo que aceptar
as encargas máis diversas,
Sen embargo,
os seus carros tiñan
a curvatura dos bateis
os seus cadaleitos eran como dornas
cantos arredondeados
acariñaban os seus mobles,
como se fosen poemas a declarar
o seu amor polas curvas.
Era o mar o que guiaba
a forza das súas mans
a través das ondas
que formababan
as engurras da súa pel.

En Compostela era o mar que guiaba a forza das mans dos mariñeiros, contra uns profesionais da violencia que defendía Galicia, os seus deputados e o seu Parlamento.

Mariñeiros leais á República no acorazado Jaime I.

Vade Rouco, clavelito de mi corazón

La vida es mucho mejor sin personajes como Rouco Varela, elementos peligrosos para la convivencia social y el desarrollo de los seres humanos. El farmacéutico Feijoo, entre siglos, tenía una botica en Pontevedra al lado del santuario de la Virgen de la Peregrina. Musicólogo y erudito local, en su farmacia se improvisaba una tertulia de la que dio buena cuenta Torrente Ballester en alguna de sus obras. Un amigo, militar en el puesto fronterizo de Guillarei, le regaló a Feijoo un papagayo, supuestamente descendiente de aquéllos que recogieron los paisanos de la ría de Vigo en 1702 tras la batalla de Rande. Ese loro recibió el nombre del anarquista francés Ravachol. Ravachol hablaba en gallego y era profundamente anticlerical, como el loro de doña Leonor que relata Manuel Rivas en un cuento de Ela, maldita alma. Cuando sonaban las campanas de la Peregrina salían de las cuerdas vocales de Ravachol dos palabras: bárbaros, corvos! Sin duda, si Ravachol viviese insultaría de este modo a Rouco Varela nada más aparecer en la televisión.
Miguel de Barandiaran fue un sacerdote integrista del seminario de Vitoria al que le dio por excavar cuevas prehistóricas en Euskadi. Pronto se dio cuenta de que el mayor cavernícola, retrógado y antihumanista que existía por aquellos lares era el obispo de Vitoria. Este cuervo bárbaro pudo haber inspirado sin duda la novela Ilustrísima de Carlos Casares. El obispo prohibió todo acercamiento al progreso y la modernidad. La publicación de ua revista científica orientada a los estudiantes o la fabricación por parte de Barandiarán de una radio de galena fueron consideradas por la mitra como pecados graves, así como acudir a votar al referéndum sobre el Estatuto vasco en 1933. El eterno conflicto entre Fe y Razón. Acciones oscurantistas propias de un cura trabucaire. Eso es lo que siempre ha sido Rouco Varela. Ni en su despedida fue capaz de desprenderse de su milenarismo chusco, de su amenazante forma de estar en el mundo, de su vesania ideológica: según este bárbaro el 11 M obedece a oscuros intereses de poder, España se rompe, la familia expira, vivimos en una realidad post-cristiana. El cardenal Quiroga Palacios o moseñor Tarancón eran Durruti y la Pasionaria al lado de este señor.

Gracias a su Dios (si es que existe) por lo menos nunca sabremos de lo que sería capaz Rouco si llegamos a vivir una situación como la de julio de 1936. Yo me lo imagino perfectamente como el capellán de un batallón de las Brigadas Navarras, como el caritativo Policarpo Cía que en la ofensiva sobre Irún participó del fusilamiento de 18 milicianos, entre ellos tres mujeres. Este hombre dejó escrito:
Los defensores eran 18. Carabineros, trabajadores del ferrocarril y unos jóvenes de Irún, ayudados por dos mujeres que no tendrían 20 años. Todos ellos recibieron la pena de muerte porque confesaron que con sus tiros obstaculizaban el avance de nuestras tropas. Algunos pedían perdón mientras los requetés saboreaban las mieles de la victoria. Yo les di a los 18 la noticia de la pena de muerte.
Mi función más importante era salvar el alma de aquellos desdichados. Hice todo lo que pude. Recé a Dios pero, como estaban muy mal preparados, solo 4 cedieron a mis peticiones, ruegos y amenazas. Todos los restantes renegaron de Cristo y lo más escandaloso fue lo de esas dos furcias: burlándose de Dios, levantaron el puño y gritando «¡Viva Rusia!» recibieron la mortal descarga».

Rouco no tiene las manos manchadas de sangre, pero sí su ropa con la sangre messtrual de las Femen, esas furcias proabortistas. Gracias, chicas.
Me gusta ser una zorra.

Por que?

O Partido Popular négase a equiparar o franquismo ao feixismo, o nazismo e o totalitarismo. Ese mesmo Partido Popular comeza a abrazar a causa da memoria histórica en actos de dignificación e lembranza das vítimas. O mesmo fai a dereita catalá, que seica se empeñaba en non remexer o pasado, como nos demostrou a nós nas nosas escavacións arqueolóxicas na fronte de guerra do Ebro en 2011. Velaquí os tedes na tribuna, a Mas, Posadas, Gallardón, en primeira fila. Eu pregunto: por que nun estado laico estes fulanos teñen que estar nun acto relixioso, en calidade de que? por que estes políticos non fan o mesmo co resto das vítimas, desta volta da represión feixista, como lle piden organismos internacionais e xuíces de fóra deste sen-país? por que tanta vileza?

Un grande final para este bochornoso espectáculo sería ver ao Ronco Varela repartille unhas boas ostias a estes infames bicadedos de bispo.

O iate

Segundo ela mesmo dicía, a Carmen Polo de Franco encantáballe sempre ir á cidade de Pontevedra, porque alí o pasaba “chachi” con dúas persoas: Antonio Puig Gaite e José Filgueira Valverde. Ambos os dous eran os sobranceiros representantes da Nova Orde, do Estado Novo, feixista e nacionalcatólico. Un Poder que, coma todos os poderes, se materializaba dun xeito concreto. Ninguén como Berlanga soubo amosar os trasuntos icónico-visuais do sistema político franquista: a recua de adláteres á procura do apoio do ditador, participando da cinexética do poder, do gosto pola caza, a pesca, os touros… O farmarceútico Antonio Puig podía ter sido un personaxe de “La Escopeta Nacional”. A fermosa farmacia familiar, a rentes da Praza da Verdura, con razón serviu de plató orixinal para algún lance da serie de “Los Gozos y las Sombras”. O gozoso feixista Antonio Puig de tonto non tiña un pelo e sabía de que ía o conto. Gobernou na sombra, pero con mao de ferro, a provincia enteira durante a longa noite de pedra.

Cando Franco aparecía a bordo do iate Azor na entrada da ría de Pontevedra, o vello sistema de vixías e fachos da costa acendía todas as alarmas para informar en tempo real a Puig. Sen perder un segundo, o farmacéutico telefonaba ao restaurante Castaño, na Alameda pontevedresa, e encargaba dúas xenerosas empanadas “especialidad de la casa”. Puig facía un favor á Humanidade, porque ese día o ditador non luxaba as maos en sangue firmando sentenzas de morte, senón que enchoupaba as dedas na tinta dos chocos de Redondela que inzaban o recheo das consabidas empanadas. Despois, lavaba aos maos como Pilatos. Porén, a empanada é un símbolo do Poder en Galicia. Moi recordado fora o recibimento ao Almirante Bastarreche ao rematar a guerra. El fora quen se sublevara na base naval de Marín no golpe de Estado en xullo do 36. Despois, durante o conflito, unha das súas grandes fazañas bélicas foi bombardear e ametrallar dende o mar a columna de civís (sobre todo mulleres e nenos) que fuxían de Málaga cara a Almería pola estrada da costa. Os historiadores falan dun mínimo de 5000 civís inocentes asasinados vilmente. Como dicía, trala guerra foi homenaxeado en Pontevedra cun banquete no que a protagonista fóra unha empanada que tiveron que levaba entre seis camareiros.

Nas Rías Baixas, ademáis da empanada, o outro símbolo da xente de orde é o iate. Cando estabamos escavando na área arqueolóxica d’A Lanzada no verao de 2010 os mozos compañeiros da Brigada nº 6, reclutados n’O Salnés, eran auténticos expertos á hora de: 1. peritar a calidade dos mellores DJ’s que se achegaban ás discotecas de Sanxenxo, e 2. calibrar as prestacións dos iates dos ricos que desembarcaban cada verán nos peiraos d’O Grove e da Marbella galega. Este é un fenómeno de longa duración. Na ría de Arousa tododiós lembra a querencia náutica dos Borbóns. O miserento Don Juan sen Terra, vendendo abordo ao mellor postor illas, títulos e propiedades. Monarcas exilados, piratas do mar fuxindo co botín expoliado aos seus súbditos. Piradas míticos como Soto e Gago eran simples afeccionados. Franco e Don Juan, tanto monta monta tanto, trouxeron a modernidade ás Rías Baixas. O iate como novo símbolo do poder. Os contrabandistas e narcotraficantes do mar galego tomaron boa nota dos novos tempos. As Rías Baixas convertíanse nun novo paradiso. O Señor dos Peares non ía ser menos. Entregouse daquela a este novo El Dorado. Un neno criado entre o Sil e O Miño, un xacio que sempre soñou con navegar polos encoros. 

A ninguén neste país lle sorprende a fotografía noventeira do iate. Non todo é silenzo. Nunha tasca de vello en Compostela, mentres a foto do iate é comentada na televisión a vella parella que rexenta o local mantén a seguinte conversa:

Ela: “Vaia hom, alomenos semella que lle gustan as mulleres”.

El: “si, vas boa ti, pero non ves que a rubia está co contrabandista, iso é así de toda a vida.

Hai moito tempo que os gobernantes galegos cruzaron a raia seca, converténdose en estraperlistas da nosa dignidade colectiva. Dende 1936 tantos os prebostes franquistas como os políticos demócratas consideraron e consideran este país coma unha inmensa embarcación de recreo.

Fotografía: El País

Publicado orixinariamente en Galicia Confidencial.

Homenaxe republicano en Castuera

O’Rigueiriño

Cando a Pablo Martín Sánchez lle deu por procurarse a si mesmo en Google todas as referencias remitían a outro que non era el, un fulano que compartía o mesmo nome e os mesmo apelidos, pero que vivira noutro tempo. A curiosidade fixo que Pablo, o de hogano, escribise unha excelente novela sobre o Pablo de antano: El anarquista que se llamaba como yo. Eu estou convencido que cada un de nós ten un trasunto, un correlato, un individuo cuspidiño, semellante, parecido ou idéntico. Para iso está a historia familiar, o Macondo particular de cada quen. No meu caso, débolle a pista definitiva para atopar ao Outro á curmá Manuela d’A Zapateira, quen de sempre me di o mesmo:

–Ai neno, tú eres o vivo retrato d’il, do noso tío O’Rigueiriño. Pobre d’il, íao reclamar a mai e xa ves, reclamouno antes a bomba.

O’Rigueiriño era un mozo riseiro e festeiro como bo músico. Antes da guerra formaba parte dun trío (gaita, caixa e bombo) xunto co Domingo d’Alende e o Antoniño do Turín. Tres nomes míticos na historia de Cerasia. Ao meu avó, apresado por desertor e sobrevivinte da campaña de Catalunya, téñolle sentido dicir d’O Regueiriño que era simpático e deixaba o que estivera facendo para axudarche. O’Regueiriño chámabase José Regueiro e marchara no inverno do 36 a facer o servizo militar. Tocáralle como destino Xixón. Na casa d’A Zapateira aínda conservan unha fotografía que trouxera canda si no primeiro permiso. Foi a derradeira vez que o viron con vida.

A fotografía todavía conserva o selo da casa comercial: Foto Álvarez Díaz. Oviedo-Gijón, acompañado dun visible escudo da IIª República española. É un retrato colectivo duns sesenta mozos convertidos en soldados. Van vestidos co uniforme reglamentario do Exército español. En cada rapaz vexo os peites de munición para o Mauser, as botas, as polainas, as correaxes que documentamos nas exhumacións de foxas de militares republicanos represaliados en 1939 na bisbarra de La Serena (Badaxoz), sen ir máis lonxe. Como naquela pasaxe da película polaca sobre a matanza de Katyn, onde un oficial apresado lle comenta a outro: Só van quedar de nós os botóns.

Un edificio nobre aparece como decorado arquitectónico para ambientar a escena. Un balcón cun aquel modernista racha a sobriedade pétrea do edificio. Trátase do cuartel de Simancas ubicado na cidade de Xixón. Trala Revolución de Asturias de 1934, a rexión non deixaba de ser territorio conquerido a lume polos xenerais africanistas con Franco á cabeza. A dura represión, continuada até o trunfo da Fronte Popular en febreiro de 1936, non axudou á recuperación da normalidade. Neste contexto, O’Regueiriño foi enviado a un destino quente, no que podía acontecer calquer cousa.

Debía correr un día de sol porque sobrancea no retrato unha mistura de claros e escuros; as fibelas do cinto, co emblema da Infantería, escintilean a máis non poder. As poses dos soldados son variopintas; moitos adoptan xestos aprendidos na recente instrucción, terman da arma solemnes e en actitude combativa. Nalgún caso albíscase algún xesto de agarimo entre compañeiros, como ese soldado que pousa a súa mao no ombreiro do compañeiro de diante. Virían xuntos da mesma aldea? Faríanse amigos deseguida ao comezar a mili? Sospeito que a inmensa maioría deles son fillos de labregos, membros das clases subalternas que sosteñen un Estado todavía en mans da xente de orde, dos que mandaron sempre. De seguro que na casa algún irmao maior xa estivera loitando contra os mouros nas guerras de Marrocos. Só quedaban eximidos aqueles que podían pagar. Entre toda esta xuventude destaca, casualmente, a figura d’O Rigueiriño. Na segunda fila comezando por arriba, el é o sexto quinto pola esquerda. Nn estrano efecto, a súa faciana semella reflectir máis luminosidade có resto, adoptando unha fasquía esbrancuxada de máis. É un rapaz moi novo, que fita a cámara con xesto serio.

Pasados uns meses a mai d’O Rigueiriño, viúva, solicitou a repatriación a Cerasia do seu fillo para facerse cargo da casa. O expediente estaba praticamente pechado cando tivo lugar a sublevación militar en África. Foi entón cado o mozo de Cerasia topou co seu destino. O golpe fracasou en todo Xixón, agás no cuartel de Simancas, onde os oficiais traizoaron á República e obrigaron aos soldados a obedeceren as súas ordes. Como no caso do Alcázar de Toledo, o Cuartel da Montaña de Madrid ou o santuario da Nosa Señora da Cabeza, o cuartel de Simancas quedou coma un illote nacional nunha cidade dominada polos milicianos e as forzas leais. O’Rigueiriño foi un dos que defendeu a posición. O sitio durou máis dun mes. Cando a situación era desesperada, ás 11 horas do 21 de agosto de 1936, o fanático coronel Antonio Pinilla cursou a seguinte petición ao buque nacional Almirante Cervera e ao destructor Velasco que bombardeaba Xixón dende o Cantábrico: Enemigo está dentro. Disparad sobre nosotros. A petición non foi satisfeita, pensando os mandos da Mariña nacional que se trataba dun engano republicano. Finalmente, os dinamiteiros asturianos entran no cuartel e pasan polas armas a todos os supervivintes.

Esta historia propia de Fazañas Bélicas é a historia oficial dunha guerra na que uns mandos sublevados empregaron como carne de canón a coitados soldadiños de chumbo coma O’Rigueiriño, que disparaba contra xente do común coma el. Sen embargo, na nosa historia familiar, seica hai outra versión dos feitos. Segundo parece, durante o sitio do cuartel, nunha sorte de tregua no combate, os resistentes se relaxaron un intre. Era un día de agosto, de calor abafante, infernal. O’Rigueiriño, apostado nunha das fiestras modernistas do cuartel, incorporouse para que lle dera o aire un chisco, termou dunha botella de Jerez e xusto cando os beizos agarimaban o cognac… o disparo certeiro dun paco republicano acababa coa súa vida.

Ninguén sabe onde está soterrado.

Cuartel de Simancas en Xixón, tralos combates.

Santiago e a Última Cruzada

Polo módico prezo de cinco euros,  queres apañar unha bronquite crónica? Queres enchoupar, asolagar, apozar o teu corpo entre lusco e fusco? Queres ter estarríos nos cadrís, por frío e por medo? Queres ser copartícipe da segunda parte de Fragmentos del Apocalipsis? Mañá é o teu chuviñento día. Dentro do Festival Atlántica de narración oral faremos unha visitiña por Compostela para falar da guerra civil na cidade. Quedamos ao so sopé da Casa da Troia, mañá  martes ás 19:00 horas.  Unha visita con tintes épicos. Máis info na web de Atlántica.

Crónicas Baltáridas, VI: Il Duce

Ninguén no seu san xuízo pode maxinar que os parlamentarios da IIª República tivesen acólitos que lles escribisen os discursos. A honestidade e talla intelectual de deputados como Azaña ou Castelao sitúaos nas antípodas da nosa presente clase política adubiada cunha recua de danzantes bailaríns entre os que sempre hai o que vulgarmente se chama un “negro”, si, esa persoa que sabe escribir e confecciona as prédicas, limiares de publicacións e pregóns inaugurais do prócer de turno. Ás veces a cousa remata mal como lle aconteceu ao ex-presidente das Illes Balears (asi vocé me mata).

Eu coñezo algún destes amanuenses do Poder e non deixo de preguntarme que sinten cando ven no bico doutros os seus textos, como se fosen ventrílocuos que en vez de ter un monicreque nas maos, unha Dona Rogelia, pois teñen un político. Cousas de bonecos e homes de palla. No caso de Baltar Júnior eu teño unha hipótese que nunca poderei demostrar. Eu estou firmemente convencido de que o autor dos seus discursos e declaracións cun aquel erudito é o fillo predilecto de Baños de Molgas, o humorista Moncho Borrajo.

O pequeno baltárida non chega ao ano de ter accedido ao poder da provincia auriense ao estilo Poncio Pilato e xa procura fórmulas para deixar todo atado e ben atado. Cada vez máis, este home vai collendo un aquel a Mussolini; de feito de non ser polos lentes, creo que gardan un parecido máis ca razonable. Il Duce cría ser unha reencarnación do Imperio Romano e na súa ideoloxía fascista a restitución do Mare Mostrum era todo un obxectivo xeopolítico, que rematou como remtaou. No caso do noso ourensán doce Duce, é evidente que tenta queimar etapas, como os nenos superdotados que superan cursos así como quen non quere a cousa.

Xa postos, ocórreseme unha sorte de Plan E baltárida para relanzar a provincia auriense. En primeiro lugar, cómpre ampliar as obras do “limes”, extendendo o canón do Sil a todo o perímetro da provincia. Esta obra pública atraería inmigrantes e serviría para colocar a toda esa xuventude que inza os dinámicos concellos do interior. Pola súa vez, os cada vez menos vellos poderían pasar o día vendo as obras, neses magníficos miradoiros que segue pagando Europa. En segundo lugar, organizaría cudrillas de canteiros (cada concello, unha) para encher as praciñas de aldeas, vilas e cidades de bustos baltáridas, como símbolo do novo home. Noutras épocas, eses espazos ocupábanos as estatuas dos indianos benefactores, dos caciques da 1ª Restauración ou os monumentos feixistas nacionalcatólicos. Agora non, o Duce lembrará a todos os paisanos que el eliminou da faz da terra baltárida a todos os inimigos íntimos da democracia. El pasou de defender a democracia sustantiva (sic) a executar toda unha democracia orgánica. Por iso, aconsello ao negro deste Mussolini de pacotilla que xa postos a citar a Tzvetan Todorov, en vez de tomar nota do recente “Os inimigos íntimos da democracia”, bote mao doutro título do xenial galo-búlgaro e que lle acae mellor á paranoia política deste personaxe: “A experiencia totalitaria” (Galaxia gutenberg, 2010).

Golfus Hispánicus.

9 de xuño de 2012.

Publicado no Galicia Confidencial