Don Olimpio

Todos gardamos no maxín o vello mestre republicano do filme A lingua das Bolboretas. Un home bo que é represaliado inxustamente polos feixistas tralo golpe de estado. Castelao soubo ver o alcance desta desfeita nunha viñeta antolóxica: dous nenos ollan para o cadavre do mestre asasinado. Ao pé do debuxo, a seguinte frase: A derradeira lección do mestre. Nos anos da II República, pero xa con anterioridade, as innovacións pedagóxicas que se daban en Europa chegaban a Galicia da mao de mestres e mestras que crían con paixón no seu traballo, en certa medida, redentor. Moitos destes profesionais do Maxisterio organizaban saídas de campo cos rapaces para amosarlles a realidade da paisaxe cultural da súa contorna. Mestres e mestras catalogaban castros e mámoas e mesmo levaban a cabo traballos arqueolóxicos, como así recordan intelectuais galeguistas como Díaz Castro ou Álvarez Blázquez. O golpe de Estado rematou con este ensino laico, progresista e moderno. Malia todo, personaxes senlleiros da seguinte xeración de mestres foron quen de manter acesa a chama deste xeito de educar na longa noite de pedra. Un destes heroes anónimos, destes verdadeiros galeguistas ao que nunca se lle adicará o Día das Letras Galegas, era Olimpio Arca, máis coñecido como Don Olimpio (1928-2014)

Era polo ano 2000 cando unha xente de Cuntis, organizada arredor da Asociación de Amigos dos Castros e da figura entusiasta do bibliotecario Mario Touceda, contactou connosco para tentar facer algo co castro de Castrolandín. Naquela primeira visita, entre os piñeiros que inzaban a croa, apareceu un home xa andado en anos, cun sorriso de orella a orella e un aquel retranqueiro na mirada. Era don Olimpio, mestre xubilado, enciclopedia vivinte destas terras cuntenas e taberiolas. Pouco tempo despois, cando o proxecto de recuperación de Castrolandín comezaba a espertar, coincidín con el nun acto da recén creada Fundación Terra Termarum en Cuntis. Mentres agardaba o seu turno para falar, don Olimpio tirou de pano de papel do peto, sacou unha pruma e comezou a garabetear con pulso decidido. Cando lle tocou o turno, o tempo detívose. Partindo da metáfora material da pedra Rosetta descifrada por Champollion, don Olimpio guindou ao público un discurso abraiante, unha obra mestra da declamación e da oratoria. Eu sentínme como no banquete de Conxo. Ninguén fala xa como o vello mestre. Aquilo foi toda unha lección de honestidade intelectual, de humanidade e de bo facer.

Antolóxica foi tamén a súa intervención co gallo da homenaxe que se lle brindou en Cuntis hai uns anos. Alí recordou como de cativo lle quedou gravada a imaxe dos “Moros” do Exército de Franco que se recuperaban das feridas da fronte no balneario. El pensaba que eles si eran os mouros que baixaban do castro de Castrolandín a tomar as augas. Naquel acto, o Concello decidiu que unha rúa da vila levase o nome de don Olimpio. O vello mestre retrucou dicindo que as rúas, á fin e ao cabo, están para que se pisen, e que cando cambian os tempos políticos, trocan as rúas tamén, pero que en todo caso se por el fose cambiaría o nome de don Olimpio polo de Rúa da Amizade. Sempre foi crítico co devalar da política. Podemos dicir que estaba de volta de todo. Unha vez díxonos: eu fun director de Caixa e xa vin de todo, eu firmar non firmo. Que razón tiña. En 1970 o Ministerio de Información e Turismo concedeulle o premio Mantenga limpia España. Unha vez recordoumo e laiábase de que a chegada da democracia non conlevase a verdadeira limpeza de España, a da corrupción, a incultura e o desprezo polos concidadáns.

Don Olimpio era un libro aberto e sempre estaba disposto a partillar o coñecemento. Gardo como ouro en pano as gravacións das conversas que tivemos na súa casa por mor dun proxecto encol dos canteiros de Cuntis. Máis ca de canteiros rematamos falando de pedras, de personaxes estradenses esquencidos, do seu traballo cos nenos e nenas do rural. Digno herdeiro das escolas de indianos, don Olimpio era un excelente escritor, biógrafo e dramaturgo. Gostaba de empregar o seudónimo de Olimpio d’A Folgara. O seu traballo entusiasta e agochado durante anos foi premiado coa concesión da Cruz de Afonso X. Na memoria colectiva quedou o seu maxisterio na escola de Couso.

Dicía Otero Pedrayo que os amigos, ao morreren, fánse paisaxe e luz. Sabía isto don Olimpio. Quizabes por iso, de mozo, fundou en Cuntis unha academia de ensino que levaba por nome Lumen. A partir de agora, na noite de San Xoán no castro de Castrolandín, o lume inesquecible honrará a memoria deste mestre exemplar, deste noso amigo ao que choramos hoxe.

Anuncio publicitario

O’Reco

Na entrada da vila remanece de toda a vida a vella tenda de comestíbeis. Con forno de seu, desta casa saen cada mañanciña moreas de empanadas, bólas e asados. Tras o remedo de carnicería, coa súa bata branca de esfarelador e chacineiro, sempre está o Richard. Rapaz perto dos vinte anos, é o Perurena local. Un coloso. Podería erguer pedras, pero as pedras na Galiza están para crer nelas e non movelas, que xa as revira e abala o vento. O’Richard ha pesar uns 130 kilos. As súas costas son todo un mapamundi. Os colegas da parroquia van ben seguros ás verbenas. De feito presumen cunha certa querencia halterofílica. Un losquión do mozo podería desatar un tremor de graos nunca rexistrados na Táboa do Richard. Así e todo, ninguén recorda que arrimase unha labazada nunca. O’Richard é caladiño e home de paz. Pausado, terma dos asados e achégaos con amabilidade aos veículos dos clientes. Cando canga en cada brazada cinco asados alomenos, ten un aquel ao Ciclista do Miño, un recórdman mundial. Aló polas tardiñas do verán, se ías de Ourense aos Peares pola Nacional 120, topabas á beira cun ciclista cun frack a xeito de maillot, garabata e zapatos de charol. Mentres coa mao esquerda termaba do manillar, na dereita portaba unha bandexa na que repousaba toda unha pirámide de escintileantes copas de champagne. Seica cando os de Tráfico se puxeron repunantes e obrigaron a levar chaleque reflectante e casco, o noso ciclista renunciou ao seu hobbie, por dignidade e orgullo.
Pero estabamos falando d’O Richard. Chegou a estudar un ano en Compostela pero aquilo non lle cocía. Iso si, tivo tempo de namorar dunha compañeira de clase, dalá da parte das Mariñas. Filla de farmacéutico, a rapaza tiña costumes de señorita… e unha curiosa mascota. Co seu marrao vietnamita paseaba polo parque de Galeras á mañanciña e polo lusco fusco. O’Richard nunca conseguiu nada coa mulleriña, pero acabou facéndose amigo do porco urbanita. De volta á vila, entrou a traballar no negocio familiar. Un día que acompañou á cuadrilla de seu pai nunha xornada de caza por contra a Pena dos Catro Cabaleiros, o Richard deu cun xabatiño perdido, morto de medo, estarricado nunha poza de barro. Sacouno de alí, meteuno no Land Roble e levouno para casa. Non se sabe se tiña saudades da súa estadía compostelá ou se acordou ao seu amigo porcún Ho Chi Minn. O carallo foi que o noso Richard adoptou o xabarín e batizouno. Porque aquí póñenselle nomes aos marraos. Difiro aquí publicamente do que lin hai pouco na revista Luzes, co gallo da recuperación do porco celta. Un gandeiro dicía que os nomes póñenselle aos animais, as vacas e os cans, seres queridos. O resto é bichería e non leva nome… Unha merda. O meu tío cada ano batiza o seu marranciño. O penúltimo alcumado Benedicto. O último Francisco. Pois ben. O xabarín d’O Richard corre co mote de O’Reco. En Galicia era estampa cotiá ter os marraos polos barretes e aldeas papando aquí e acolá, rillando a Deus. O último mes de ceba e para a exportación por España adiante. A emigración rematou con todo iso. Malia todo, os veciños están contentos de ver O’Reco facendo falcatruadas polos rueiros. Non hai nenos, pero hai porquiño bravo, que ben vale. O pícaro do barrio. No cruce, os paisanos gostan moito cando Richard asubía polo Reco e este estorroa na esquina; nun hábil movemento corrixe a traxetoria. Algúns din que ten máis da escola de Ángel Nieto, outros atópanlle un aquel a Sito Pons. E O’Reco fíxose grande, un xabarín dos bos. A mai do Richard non gostaba nada do cheiro a bravío, que seica se misturaba algo cos años e tenreiras que se asaban no forno. Algún cliente queixárase, preocupado pola pouca eficacia dos adubos. Así e todo unha mai é unha mai. O’Richard e O’Reco eran como pai e fillo. Sen embargo, o mozo carniceiro sabía ben que non se lle poden poñer cancelas ao monte, e que a natureza de cada un é a que é. Con toda a mágoa do mundo, levouno de paseo ao souto d’A Faltriqueira. Richard acadou despistar o porco bravo e comezou correr de volta. Coma un Shrek morrido de amor, as bágoas do grandullón deixaban no chao o recordo eterno da amizade. En chegando á aldea, sentiu de sotaque un estrondo á beira da corredoira. Abríndose paso entre os coios dun valado, alí apareceu O’Reco, fozando, seguindo o seu amo.
El nunca o faría.
E así seguen, o Obélix carniceiro, encantado co seu xabarín. E viceversa. Xa lles chaman Os Pecos, porque non os separa nin a mili.

Estépar en la Memoria

El Monte de Estépar, ubicado a 21 km al oeste de la capital burgalesa, es uno de los parajes de la provincia de Burgos donde mayores atrocidades y crímenes perpetraron aquellos que apoyaron al llamado bando nacional, tras el fallido golpe de estado del 17 de julio de 1936 contra el gobierno legítimo de la II República.
Desde finales del mes de julio hasta mediados de octubre, aquí se cometieron numerosísimas ejecuciones extrajudiciales. De hecho, se estima en no menos de 300 las personas que fueron asesinadas y clandestinamente enterradas en las fosas comunes preparadas a tal efecto. Todo lo cual le convierte al Monte de Estépar en el principal lugar de exterminio de la provincia de Burgos durante los años que duró la Guerra Civil, aun cuando esta formase parte, en su práctica totalidad, de la retaguardia franquista.
La Coordinadora por la Recuperación de la Memoria Histórica de Burgos quiere, en atención a las demandas de los familiares de las víctimas que yacen en las fosas comunes ubicadas en el paraje del Monte de Estépar, acometer la excavación de las mismas, para así poder cerrar las heridas que todavía hoy permanecen abiertas en muchos descendientes y, al mismo tiempo, devolver la dignidad a quienes fueron impunemente asesinados y su memoria silenciada. No en vano, son muchos los afectados que se han dirigido a este colectivo planteando interrogantes sobre el momento de excavación de estas fosas, unos por sospecha directa de contener los restos de sus allegados, otros precisamente por ignorar si éstos acabaron allí.

Ante la reiterada dejadez o, cuando no, oposición mostrada por las Administraciones Públicas, ya sea la del Gobierno del Estado como la Junta de Castilla y León, para hacerse cargo de las exhumaciones e identificación de los restos humanos que contienen las fosas comunes de la Guerra Civil o, cuando menos, para sufragar los costes de las mismas, el colectivo Espacio Tangente, junto con la Coordinadora por la Recuperación de la Memoria Histórica de Burgos, han puesto en marcha una campaña de mecenazgo (crowdfunding) para poder cubrir los gastos de la excavación de las fosas comunes del Monte de Estépar. De manera que, a partir de la aportación de pequeñas ayudas económicas, se pueda alcanzar una cantidad mínima (14.000 €), para poder desarrollar dicha actuación. Esta cantidad cubre los gastos derivados de la estancia y manutención del Equipo Científico, así como la logística necesaria para realizar este tipo de intervención con las mayores garantías posibles. En ningún caso los especialistas y miembros del Equipo recibirán retribución alguna, al considerarse su trabajo como una colaboración voluntaria completamente desinteresada.
Dicha intervención se iniciará el día 21 de julio de 2014 y la llevará a cabo un Equipo científico interdisciplinar formado por arqueólogos, antropólogos forenses, antropólogos sociales, historiadores, etc., bajo la dirección del arqueólogo Dr. Juan Montero Gutiérrez de la Coordinadora por la Recuperación de la Memoria Histórica de Burgos, el antropólogo forense Dr. Francisco Etxeberría Gabilondo de la Sociedad de Ciencias Aranzadi y el antropólogo social Dr. Ignacio Fernández de Mata de la Universidad de Burgos.
Toda la información del proyecto se puede consultar en la siguiente dirección de internet: http://www.montedeestepar.org
Mientras que los detalles para contribuir a la campaña de captación de fondos para realizar la exhumación se pueden ver en la siguiente dirección de internet: http://goteo.org/project/monte-de-estepar

O’Xaime d’A Diosa

O Xaime era o petrucio da aldea. Con noventa e cinco anos competía cos vellos carballos que serviron de espazo de asemblea e de festa durante séculos. O Xaime era un dos derradeiros labregos con ciencia que restaban neste país. Cunha ollada retranqueira, este Charles Chaplin guímaro de Lemos saiu por vez primeira da súa casa de Cima de Vila para ir combatir á guerra. Eu gardo coma un tesouro un retrato en sepia que Xaime enviara aos seus pais dende Zaragoza. Vestido de soldado nacional, os seus ollos semellan abranguer toda a morriña do mundo. Moitas veces teño falado con el do seu pasado, asombrados todos os dous baixo unha cerdeira nos seráns do verao. De boas a primeiras non era dado a respostar preguntas diretas. Había que deixalo falar de seu, paseniñamente. Así me contou como o colleu a fin da guerra na cidade do Pilar. Un seu comandante aseguráballe na postguerra traballo no Exército, dada a súa dilixencia e bo facer. Pero Xaime tomou unha decisión que tamén lla teño oído a outros vellos labregos. Xaime, o primoxénito, prefería voltar á casa, a coidar dos pais doentes. Seguindo a lóxica campesiña de pertenza á terra, Xaime remaneceu fidel ao seu mundo. Renunciou a outras vidas posibles, quizabes mellores, quen sabe. Xaime viu co paso do tempo como aquil se ía, e aqueloutro tamén… todos vanse… a Venezuela, Barcelona, ao alén. E Xaime ficou coma o barco de Manoel Antonio, termando da avenza e do gando, velando polo devalar da súa casa, a casa d’A Diosa. E foi fidel até a morte,
Hai unha escena que me quedou gravada no maxín, sendo eu neno. Estabamos na aldea. Era un día de calor abafante e, de sotaque, alguén deu por estralar o badal da igrexa. Tocaban arrebato. Polo val escoou canda as badaladas frenéticas un berro desesperado: Lume en Cima de Vila! Lume en Cima de Vila! Homes, mulleres e nenos liscamos pola estrada arriba. As cortes da casa da Diosa alumeaban coma un facho. Nun xesto heroico, o Xaime, home andado xa daquela, entrou para tentar salvar o que se puidese. Unha trabe e mailo lume case rematan alí mesmo coa súa vida. Inda estivera ingresado en Lugo unha tempada, pero o Xaime, coma os vellos carballos, inda tiña trote para rato. O labrego loitando polo seu. Esa foi a lección que aprendín de neno co lume de Cima de Vila.

Boina, en cadansúa mao caiada e aguillada, paraugas ás costas, lentes de época e camisa branca, coma un miliciano vaqueiro. Esa era a estampa que calquer atopaba ao entrar en Cereixa vindo de Quiroga e de Monforte. Cando chegou a Modernidade a Cereixa, neses veraos setenteiros de turistas urbanos, as vacas do Xaime eran obxetivo preferente nas reportaxes fotográficas. En certa maneira, O’Xaime representaba por unha banda o tempo que se foi, e doutra banda, a Galicia que se resistía a deixar de ser, como deixara escrito Cunqueiro. Nunca deixou a boina por unha pucha indigna de concesionarios ou maquinaria agrícola. Pola súa cabeza corría todo o século XX. Lembraba como se foxe hoxe a primeira vez que en Cereixa se viu un aeroplano. Debeu ser a comezos dos anos 20. El recorda como unha vella escaxatou e liscou preguntando se irían homes neses trebellos. Tamén sabía de corrido as cantigas populares que durante a IIª República se cantaban nas feiras co gallo do famoso fraude do estraperlo e que recolleu para a posteridade a súa neta e curmá miña, xornalista de El Progreso.
O’Xaime falaba con familiaridade dos mouros e as mouras do castro d’A Lende. Contaba as falcatruadas que polo San Brais facían os mozos da parroquia, ao carretaren os cepos para a lumieira de véspora na honra do santo. Do seu bico sentín unha variante da cantiga que xa recollera Martín Sarmiento no XVIII:
Meu Santo San Blas de Viana
feito de pau de amieiro,
irmaos das miñas angrellas,
criado no meu ribeiro.
Pero do que máis se aprendía con este home era sobre dignidade. Cando os intres álxidos da represión, no 1949, veciños da parroquia foron encarcerados en Quiroga, acusados de colaborar co maquis. Mallaron neles canto quixeron. O’Xaime foi dos primeiros que foi en comitiva para axudar con comida e apoio moral aos veciños que estaban na cadea, e que sofrían malleiras e humillacións sen nome. Significarse dese xeito podía ter funestas consecuencias. E sen embargo, daquela funcionaba o compañeirismo labrego, a meirande forza da resistencia campesiña ao longo dos séculos.
Unha vez que delegou as súas funcións como cabo da casa, nos últimos anos saía menos e arrimábase decote á bilbaína e á lareira. Así e todo, cando se facía a matanza na casa vella non fallaba ao ritual. Cando os marraos ficaban pendurados como sarillos de carne, aparecía o Xaime a facer unha discreta revisión do material. Eu gostaba de ver ese intre como o inicio da verdadeira festa, como se fose a madriña que escacha a botella de champagne no barco recén batizado.
Aínda hai pouco repetiume ao ouvido unha copla que é toda unha lección retranqueira sobre o paso do tempo:
De neno, Rei,
de mozo capitán,
de casado burro
e de vello, can.
Hai escasos cinco días enterramos a súa dona, Delfina, a tecelá de Penadexo, boa contadora das historias dos mouros do castro de Domiz. Como as zarrotas emparelladas, aquí novamente se cumpriu a lei da vida. Cando esmorece unha, de seguida se vai a outra. E así foi.
Hoxe morreu O’Xaime d’A Diosa. Un amigo. Historia viva do noso pequeno mundo.
Que a terra de Cireixa che sexa leve, Xaime. O mundo é moito pior sen xente digna coma ti.

Díaz Castro, arqueólogo: o berro das pedras

Busto en homenaxe a Díaz Castro, en os Vilares.

Rocío Dourado, directora do Centro de Estudos Galegos da facultade de Letras de Gasteiz, agasallounos co visionado do documental O instante eterno, centrado na vida e obra de X. M Díaz Castro. Mesmo contamos coa presenza do director do filme, José Antonio Cascudo, grande coñecedor da figura do poeta chairego homenaxeado neste Día das Letras Galegas.
Díaz Castro, home humilde e sabio, coñecía até catorce idiomas e fixo traducións a eito de clásicos modernos e contemporáneos, entre eles 007 al servicio secreto de su Majestad. O seu talento e a súa capacidade de observación maduraron na súa infancia na aldea dos Vilares e no seu paso polo seminario de Mondoñedo. Sendo noviño, canda seu irmao Serafín, o futuro poeta adicou tempo e esforzos a inventariar as medorras da contorna do Montouto, isto é, os túmulos megalíticos prehistóricos que inzan a Terra Chá. O noso poeta foi o pioneiro da Arqueoloxía chairega, corenta anos antes de que desembarcase nesa zona un equipo dirixido por Carlos Alonso del Real, artífice de escavacións arqueolóxicas en abrigos rochosos, mámoas e outros sitios como o veciño Buriz. Esta teima arqueolóxica foi sufrida por outros mozos desa mesma xeración, educados xa for en institucións eclesiásticas (mosteiro xesuíta de Camposancos, por exemplo) ou en escolas públicas rexentadas por mestres curiosos e anovadores. A este respecto, Álvarez Blázquez foi unha alma xemelga de Díaz castro. Coma el, no instituto, levou a cabo traballos arqueolóxicos, desta volta en 1934 no castro de San Xoán de Baión e de Cabeza de Francos por terras miñoranas.
Estas achegas de ambos os dous mozos poetas insírense de cheo na escola arqueolóxica de preguerra, caracterizada polo predominio do paradigma celtista e a consideración do pasado prehistórico como esencia da identidade galega. Esta visión vai marcar tamén a poesía de Díaz Castro, con constantes referencias ao sustrato prerromano aínda presente na paisaxe galega, e como podemos doadamente comprobar en O berro das pedras:

nerios ou ártabros, bergantiños ou caránicos, ¡ei!
¡Ninguén veu a Lumieira, mesturada coa lus do cotián mencer!
O milagre veu a vós coma o vento que vén pisando a herba,
¡e as vacas de Breogán nin sequera ergueran a cabeza!

Avance das columnas galegas (Fonte: guerracivilenasturias.blogspot.com)

Pero Álvarez Blázquez e Díaz Castro non só van compartir angueiras arqueolóxicas e inspiracións poéticas. Tamén van participar dunha experiencia traumática: a guerra civil española. O primeiro tivo máis sorte: no derradeiro intre, librou de ir á fronte de Asturias nun camión que sofrería un accidente, falecendo os seus vinte e dous ocupantes. O feixismo acabou co seu pai. No caso de Díaz Castro, este tivo ocasión de sufrir unha tempadiña na fronte até que foi enviado ao hospital de Pontevedra. Moitos mozos intelectuais foron mobilizados para formaren parte das Columnas Gallegas que se dirixían a liberar Oviedo. De entre eles, un etnógrafo Xaquín Lorenzo (ferido en Villablino no avance sur dende o Bierzo), outro poeta, Celso Emilio Ferreiro, ou o pintor Laxeiro.
Díaz Castro, de familia de cregos e seminarista daquela, cría na Cruzada, coma outros mozos católicos tradicionalistas. Eu tiven ocasión de ler cartas enviadas a casa desde Asturias polo fillo de Prado Lameiro (o dramaturgo máis exitoso da historia do teatro galego), misivas nas que se reproducía toda a ideoloxía da Cruzada e se describía a rendición dos rojos marxistas. O noso poeta formaba parte da escola literaria mindoniense. Co golpe de Estado, as prumas deseguido empregáronse para apoiar o Movimiento e louvar o Caudillo. A revista Vallibria recolleu versos en galego a prol dos mariscos, os soldados galegos. Cómpre aquí sinalar un detalle: mentres Noriega Varela ou Cunqueiro serviron coa súa escrita á causa dos sublevados, o noso Díaz Castro non entrou nesa dinámica, polo motivo que fose. Unha semana na fronte chegoulle para decatarse da realidade do conflito bélico e a represión desatada tralo paso das Columnas Gallegas.

Laxeiro e Celso Emilio Ferreiro fixeron a guerra xuntos en Asturias. Aquí paseando por Vigo na inmediata postguerra.
O profesor Emilio Grandío exhumou do arquivo de Ferrol o diario do soldado monfortino Faustino Vázquez Carril escrito durante a campaña de Asturias. Aquí podemos ler (Grandío (2011: 136-7):
Lunes, día 17 [de agosto de 1936]. Nos marchamos a una taberna y allí entre sorbo y sorbo de vino empezamos a cantar cousas da Terriña. Fueron unas horas de evocación para nuestra querida patria chica, pues al cantar las gallegadas cada uno añoraba su pueblecito, en donde allí quedaba enjugada por el llanto una santa mujer todo amor, cariño y ternura: nuestras pobres madres que, mientras nosotros luchábamos, piden al Divino que vele por sus hijos, y esas madres todos los días se sienten invadidas por el recuerdo de su hijo. Y entonces las lágrimas ruedan por el óvalo de sus caras. ¡Cuántas lágrimas no le cuesta un hijo a una madre! Infinidad de ellas, sí. Y el hijo, vulgarmente, no sabe pasar por todas esas pruebas de cariño. Tan alegres nos fuimos poniendo con las gallegadas, que nuestras cabezas ya daban vueltas como las aspas de un molino, y vino a agravar nuestra situación un asturiano que nos pasó una botella de coñac por cantarle el himno gallego. Y a la terminación de este gritamos. ¡Viva Galicia Ceibe! Aparecieron unos oficiales, y cuando creímos ser reprendidos por nuestro viva, nos dice. «Muchachos, cantar el himno gallego! Nos ponemos de pie. Nos descubrimos. Y damos comienzo. Terminamos, y el oficial grita con entusiasmo. ¡Viva Galicia autónoma! Y un grito que partió de todos los pulmones contestó: ¡Viva!
Esta situación surrealista (que sería investigada a posteriori polos mandos nacionais) explica moitas cousas. En primeiro lugar, o desconcerto xeralizado nos meses iniciais da guerra e, en segundo lugar, a inercia do galeguismo cultural. O Himno era asumido sen problema polo rexionalismo de dereita e mesmo o tradicionalismo. Nesas horas o que menos podían pensar os xoves galegos mobilizados polo bando nacional era que iso se castigase. Mozos que falaban galego, como os requetés alaveses e navarros falaban eusquera e os carlistas cataláns o seu propio idioma. Podemos maxinar aos nosos poetas nesa taberna brindado pola terriña. Sen embargo, a realidade foi moi outra. Ver morrer compañeiros á túa beira, ser testemuña de atrocidades marcou a esta xeración para sempre. Moitos deles nunca volveron falar do tema, outros deixaron para a intimidade do fogar os seus pensamentos. Como Álvarez Blázquez, quen escribiu no seu despacho en 1962 un texto titulado: Nosotros los vencidos:
No me ilusiona la idea de estar escribiendo un texto arqueológico, de esos que la casualidad desempolva al cabo de los lustros, para pasto de eruditos y papanatas. No, si escribo ahora -Septiembre de 1962- es porque necesito comunicarme ahora con mis semejantes. Y esto, ¿cómo podrá ser, si nada ha cambiado en el Estado policiaco español?
Ou como Celso Emilio, que escribe un relato curto alicerzado na súa experiencia na fronte, o do soldado que morre nada máis entrar en combate apreixando a derradeira carta da súa mai. O impacto psicolóxico do conflito foi tremendo, tanto en esoutros que ían convencidos de estar no bando dos bos como no daqueloutros republicanos que ían facer méritos para non sufriren represión. O silenzo e unha aparente desmemoria foron algunas das medidas adoptadas por estes exsoldados. Esta política de esquencemento chegou até nós. Nalgunha biografía de Díaz Castro fálase de maneira aséptica que en 1936 é chamado ao servizo militar e en 1939 retorna a o Seminario. Pola contra, el mesmo deixou escrito Chamáronme para a guerra nun verso cheo de inquedanza ante a miseria humana e a violencia. Os poetas chaman ás cousas polo seu nome, aínda que sexa con metáforas. A guerra é a guerra.
Pero xa sabemos que a arqueoloxía se é especialista en algo e en rachar os silenzos. E a Arqueoloxía contribúe a recuperar esa memoria silenciada do paso dos intelectuais galegos pola guerra en Asturias. Na vella cadea de Cangas de Narcea, nas celas do tribunal, os prisioneiros e vixías deixaron a súa pegada nas paredes. A Consellería de Cultura astur vén de declarar patrimonio cultural vinte desas ilustracións, datadas algunas delas entre 1937 e 1939. De entre elas un retrato do Caudillo que os especialistas consideran foi feito por José Otero Abeledo, Laxeiro.

P.S. Ademais de tecer roupas para a fronte, colaborar co Auxilio Social e demais tarefas femininas, as mulleres da España nacional tiñan que escribir a soldados elixidos ao chou, para ver se se animaban no combate. A Díaz Castro tocoulle unha moza vitoriana… Acabaría sendo a súa dona.

Extra, Extra!

Elgeta prepara sus mejores ropas para recibir por segundo año consecutivo a los participantes en la recreación popular de la batalla del Intxorta este próximo 27 de abril. El encuentro, concebido como una reivindicación de la memoria histórica y la reparación, tiene un planteamiento de espectáculo y afronta un presupuesto de 14.600 euros que cuenta con apoyos financieros del Gobierno Vasco, Diputación de Gipuzkoa y el Ayuntamiento, pero aún necesitan más para hacer frente a los gastos. Si queréis colaborar podéis poner vuestro granito de arena. En este contexto se inscribe la puesta a la venta del periódico facsímil con diseño de la época en tamaño sábana Elgetako Irrintzia. El ejemplar único, además de estar ilustrado con imágenes del conflicto y desgranar el programa del próximo 27 de abril, incluye artículos del año 1937.

La tirada es de 5.000 ejemplares a un euro, que se pueden adquirir en bares en lugar de en quioscos. En Elgeta, en Haizea, Espaloia, Bolatoki, Maialde, Patxi e Iñaki; en Arrasate en Ttkun, fotocopia y quiosco de Eroski; en Bergara, en el Arrano, Pol Pol, Kultur Etxe, Aldoka Mandoka y Urkan.

Avance marino

O verdadeiro impulso do anarcosindicalismo en Gipuzkoa veu dado polo acontecido o 28 de maio de 1931, como consecuencia da enésima folga mantida polos mariñeiros de Pasaia. Os pescantíns e mailas súas familias dirixiron os seus pasos cara a Donosti e foi cando trabaron coas forzas de seguridade que deixaron un balance de seis mortos e varias ducias de feridos. Este foi o detonante para que a colonia galega de Trintxerpe se adherise á CNT, como así acontecía tamén na costa galega. O Sindicato Avance Marino de Pasaia foi un dos motores da reivindicación destes galaico-vascóns que comezaron a editar en 1933 un xornal La voz del marino, cunha tirada de 1000 a 1500 exemplares. Este xornal era lido nos máis importantes portos do Cantábrico.
Morremos de fame e os galegos teñen que ser como os vascos, reclamaba un dos mariñeiros que loitou coa súa familia diante do parlamento de Galicia (testemuño recolleito polo Galicia Confidencial). Eses mariñeiros galegos xa foron como os vascos, até o punto que os homes e mulleres de Avance Marino convertéronse en milicianos antifeixistas, deixando o seu sangue en montes vascóns como Pedras de Aia ou San Marcial.

O poeta Pako Aristi deixou escrito un fermoso poema titulado Reconversión industrial.

Untziolak itxi egin zituzten
eta bizitza osoa
itsasuntzien eraikuntzan
enplegatutako arotz zaharrak
enkarguzko lan ezberdinetan
hasi behar izan zuen.
Alabaina,
Batelen formakoak
ateratzen zitzaizkion gurdiak,
txalupen okerdurakoak hilkutxak,
izkina borobilekoak ziren
haren altzariak,
kurbarekiko maitasuna aitortuko
luketen olerkiak bailiren.
Itsasoak gidatzen zuen
bere eskuen indarra,
azaleko zimurrek osatzen zituzten
uhinen bidez.

Velaquí a tradución:

Pecharon os estaleiros,
e o vello carpinteiro,
despois de toda unha vida
dedicada á construción de barcos,
tivo que aceptar
as encargas máis diversas,
Sen embargo,
os seus carros tiñan
a curvatura dos bateis
os seus cadaleitos eran como dornas
cantos arredondeados
acariñaban os seus mobles,
como se fosen poemas a declarar
o seu amor polas curvas.
Era o mar o que guiaba
a forza das súas mans
a través das ondas
que formababan
as engurras da súa pel.

En Compostela era o mar que guiaba a forza das mans dos mariñeiros, contra uns profesionais da violencia que defendía Galicia, os seus deputados e o seu Parlamento.

Mariñeiros leais á República no acorazado Jaime I.

Premio EGANET 2013

A páxina web do proxecto arqueolóxico da Rochaforte vén de merecer o premio anual da Asociación de Empresas Galegas Adicadas a Internet e ás Novas Tecnoloxías (Eganet) na categoría de Comunicación Audiovisual. Este portal foi pensado, deseñado e traballado por dúas empresas galegas de xente nova que cren nun modelo de país aberto ao mundo, mais alicerzado no potencial enorme que agocha esta terra no curruncho do mundo. Estas dúas corporacións recollen toda unha declaración de intencións no seu propio nome: A Navalla Suíza e Cen litros por metro cadrado. Esta Unión Temporal de Empresas vencella a retranca do humor paisano galego, co gusto polo deseño do galeguismo cultural e político, dende sempre. Para min este premio sintetiza perfeitamente a realidade galaica neste segundo decenio de novo milenio: dunha banda, temos unha clase política que segue a reproducir modelos de exercer o Poder anteriores ao Dioivo e, doutra banda, temos unha xuventude formada con angueiras de normalizar un país que ten voz de seu, no eido político e, por ende, no eido cultural.

Fotografía: Exhumación dun esqueleto da época baixomedieval nas escavacións arqueolóxicas do castelo da Rocha. 2013. (Foto cedida polo equipo de escavación dirixido por Mª J. Bóveda).

El Dilema

Si hablamos de ciencia, qué prefiere usted ¿Euskadi o Galicia? Me planteo este dilema pasando olímpicamente de los imbéciles salvapatrias que confunden las críticas con una supuesta deslealtad hacia tu país. Me planteo este dilema sin idealizar un lugar en el que hay problemas bastante más serios que en el lugar de donde vengo. Me planteo este dilema sin sufrir ningún síndrome de Estocolmo. Este es un síndrome que se experimenta cuando uno está secuestrado. Y no es el caso. Estoy aquí porque me quieren aquí. En Galicia la ciencia, la investigación y la dignidad está secuestrada por una clase política infame.

Para dilucidar la cuestión basta con seguir el consejo de un señor de barbas alemán que pensaba que ya era hora de no creer en lo que la gente dice que hace sino en lo que hace. Sé muy bien esto por mi condición de arqueólogo. La acción social genera prácticas, materialidades y discursos que atraviesan la cotidianeidad. Día a día vengo a trabajar a un edificio inteligente en el campus universitario de Gasteiz, construido por el Gobierno Vasco. Aquí comparten espacios grupos de investigación punteros del país, desde un Laboratorio de Análisis Sensorial, hasta unidades de experimentación con fármacos, pasando por centros de gestión del Patrimonio. Aquí puedo asegurar que el euskera es un idioma que también es útil para hacer ciencia, lo digo para que lo entiendan gente limitada del estilo de Galicia Bilingüe. En Galicia no existe ningún edificio parecido; además de ser el país de las mil primaveras más para el idioma, el país de los mil ríos, también es el país de los tres aeropuertos, de las tres universidades, de las mil fundaciones, de las miles de parroquias tanto religiosas como académicas. La ciencia gallega (si es que existe) no llega  a la condición de archipiélago; es la isla de San Brandán, aparece y desaparece, ocultándose a lo ojos de la humana gente.

Euskadi también es una isla en el contexto del Estado Español, pero por otros motivos. Es una isla porque dedica el 2.12 % del gasto en ciencia y tecnología, alcanzando así la convergencia con Europa. Dentro de esta apuesta de país se han desarrollado iniciativas como Ikerbasque. En Galicia a todos los gobiernos autonómicos desde 1981 les ha soplado la ciencia. En Alemania existe un pacto de Estado por el cual se incrementa el presupuesto en I+D un 5% cada legislatura, gobierne quien gobierne. En Euskadi, gobierne quien gobierne, el sistema de ciencia no se cercena, desde 1979.

En Galicia nadie garantiza una evaluación honesta de los méritos de un candidato a la hora de optar a un contrato como docente o investigador. En Euskadi el Gobierno convoca contratos postdoctorales con árbitros externos para evaluar proyectos que deben amoldarse al plan estratégico vasco de I+D+i para los próximos años. Este plan está recogido en un documento que demuestra a quien lo lee tres cosas: que está bien escrito, que está escrito por gente que sabe y que demuestra que la clase política sabe a dónde quiere conducir el país. En Galicia ese plan, en puridad, no existe, ni se le espera. En otras cosas porque no existe una idea colectiva de país, por muchos ParaquésirveGaliza que se publiquen.

Euskadi tiene una televisión autonómica en la que también se emiten programas de humor (inteligente), partidos de pelota vasca y espacios folklorizantes, pero también se hace eco de la realidad. En la TVG no existe ningún programa decente como El Dilema de la ETB. Gayoso o Superpiñeiro son el José Luis Balbín gallego. Ahí está la verdadera Clave. Ayer por la noche, en horario de máxima audiencia, El Dilema de la ETB permitió a la ciudadanía vasca escuchar a gente solvente que sabe de lo que habla, algo totalmente inaudito en la televisión gallega o española a día de hoy. El debate se centraba en la siguiente cuestión: ¿Malos tiempos para la ciencia? El espacio comenzó con una entrevista a un sabio, Pedro Miguel Etxenike, Presidente del Donostia International Physics Center (DIPC) y Catedrático de Física de la Materia Condensada en la Universidad del País Vasco (UPV/EHU). La materia condensada es lo que estudiaba yo en la facultad de Santiago y lo que siguen sufriendo los estudiantes en Galicia. Aquí estamos hablando de ciencia de verdad. Este señor le hace una pregunta al ministro español de turno: ¿Por qué cree usted que Dios ha iluminado a España para recortar el sistema de I+D+i mientras el resto de países lo apoya y sostiene con políticas totalmente diferentes? Este sabio, que coadyudó a poner a andar la actual autonomía vasca como Consejero de Educación,  sigue defendiendo el oasis vasco y su política científica: Tenemos que cuidar lo que tenemos, pero también vamos a por los mejores y buscamos que los mejores vengan aquí. Este cuidado por lo que se tiene es sagrado para este pueblo, basta con recorrer el país, ya sean las setas, la montaña o el patrimonio. Es gente de un país pequeño que ha sufrido la industrialización, el desarrollismo y la reconversión. Saben que los recursos son limitados y finitos. Por eso cuidan y miman lo suyo. En Galicia no se capta un científico del exterior desde la época de los trovadores provenzales, al menos.

El sabio Pedro Miguel Etxenike (su trasunto gallego sería Carracedo) según él mismo dice, sólo aguarda de su quehacer como científico, demostrar competencia técnica y tener altura moral (la negrita es mía). Toma ya.

Para todos aquellos que se planteen dilemas de este estilo en frías y morriñentas tardes de invierno les aconsejo abandonar el Telexornal o Luar y ver el vídeo que recoge los consejos de este hombre a un joven científico, disponible en la red.

Y para acabar: los jóvenes científicos nacen tanto en Euskadi como en Galicia. Pero a las circunstancias también se le deben añadir las oportunidades.

Para eso vale la política.

Un bo peixe

Dez anos de traballo. Isto un político é imposible que o entenda. Unha década para alicerzar a tese de doutoramento La Ictiofauna de los Yacimientos Arqueológicos del Noroeste de la Península Ibérica. Toda unha investigación realizada dende unha universidade pequena e periférica, de provincias (lean o ABC, por favor). Condicións precarias que xamais puideron rematar coa paixón, a ilusión e o bo facer que Eduardo González lle pon ao seu traballo. Un arqueólogo novo con experiencia en moitas trincheiras: recuperación da memoria histórica, socialización e difusión do patrimonio, organización de congresos científicos, edición dun blogue sobre arqueomalacoloxía pioneiro a nivel internacional… Para nós é un orgullo que aquel rapaz que formou a xeracións de voluntarios e voluntarias nos campos de traballo dos castros de Neixón, entre na Academia pola porta grande. Parabéns, doutor.