O’Drácula

Chámanlle O’Drácula dende aquela que marchou a Venezuela. Seica nada máis chegar pasou unha tempada nun ranchito en Tamanaco, durmindo no obradoiro duns veciños que abriran un negocio de pompas fúnebres. Tirou máis dun mes pasando as noites nun cadaleito de caoba. Esta entrada vampiresca foi o comezo dunha afamada carreira como canteiro, que rematou cando lle esculpiu, con cicel e maceta, unhas bragas á estatua de Simón Bolívar na Praza dos Próceres de Caracas. El sempre lle botou a culpa a un compañeiro de Cuntis, afillado de Líster, para máis señas. Pero ese é outro conto que toca para mellor ocasión.

En Venezuela aprendeu de carallo e de alí voltou cun refrán co que ás veces se presentaba nas feiras, sobre todo cando tiña diante algún veciño prosmeiro destes que movían os marcos:

Na vida hai homes, hai homiños,

hai macacos, e macaquiños.

E ti és destes últimos.

Toda unha declaración de guerra. Polo demáis era home de paz. De volta do Caribe entrou a traballar nos astaleiros en Ferrol. Baixiño como era, chegaba a onde non arribaba ninguén. Atafanado, apañou fume tóxico coma un condanado. Traballador non había coma el. E bebedor. Seica unha vez non chegara ao cumpreanos do pai porque se ía adiantando aos controis dos de Tráfico. Antes de que lle desen o alto, era il quen rousaba, paraba e preguntaba ao picoleto por unha dirección calquera. E así, de Lugo, ás Pontes de García Rodríguez, rematando en Burela. Nunca chegou a Monforte.

Aquela era unha relación de amizade coa Benemérita. Nas festas de Eirexalba houbera unha trifulca a navalla aberta. Para colaborar, O’Drácula ofreceuse a levar no seu coche un número da Garda Civil a Monforte, para dar parte. Un ano despois chegou á oficina de Tráfico na mesma vila, a tramitar o carné de conducir, que o sacara recén. O garda civil, que fumaba un xarutazo de cuarterón, fitou cara a il e de esguello preguntoulle: “E logo ti non és o de Eirexalba?” Il negou, e foi alí cando o capitán, envolto na espesa néboa das bafaradas de Celtas sen filtro, guindou á posteridade a frase lapidaria:

–Mire usté, las cosas claras y el chocolate… Expresso.

Pero a grande especialidade d’O Drácula sempre vos foron os cregos. Hai un par de anos chegou a San Pedro de Entrambasaugas un abade noviño, ben parecido, recén saído fa fornada do Seminario, que medía case dous metros. Cando llo presentaron na taberna d’O Marengo, O’Drácula díxolle:

–Ai señor cura, que ben que veu, que até o de agora eramos todos pequerrechiños, de seguro que vai saír pola contorna unha raza grande de certo.

Nunca perdeu o aquel anarquista no que se formara nos seus tempos mozos en Caracas. Pola Semana Santa de Saa, cando o bispo de Lugo se achegaba a facer as comuñóns multitudinarias, había un grande movemento no arciprestádego. Na víspora, os nenos agardaban a tomar confesión. O’Dracula fíxose pasar polo novo crego e apañou un rapaz da Ferreirúa para confesar. Cando saía do confesionario, apareceu o abade de verdade e antes de que este dixera nada, O’Drácula adiantouse e berroulle ao crego:

–Señor cura, señor cura, non mo toque ao rapaz que xa vai guiado de todo para a vida….

Aínda así levábase ben co crego de San Pedro de Entrambasaugas, até tal punto que tiña carta aberta para entrar na reitoral. Cando chegaba o Nadal, O’Drácula sempre arrapañaba unhas botelliñas de champagne francés da adega, que lle mandaba todos os anos un irmao do abade residente en Xenebra. O’Drácula soterraba ás botellas na leiriña a rentes da casa, onde vivía o seu pai. Cando o vello quería ir sachar á horta, O’Drácula sempre apuña excusas peregrinas… Neste último ano, o vello, canso de ficar empoleirado diante da cheminea, aproveitou un descoido do fillo e alá marchou á cortiña cun sacho na mao. Seica en San Pedro de Entrambasaugas pensaran que o Concello se puxera estupendo e gastara cartos en fogos artificiais; da terra agromaba a escuma do champán como se o vello dera cun leito de petróleo.

Dende aquela o vello corre co mote d’O Géiser.

 

Anuncio publicitario

O’Reco

Na entrada da vila remanece de toda a vida a vella tenda de comestíbeis. Con forno de seu, desta casa saen cada mañanciña moreas de empanadas, bólas e asados. Tras o remedo de carnicería, coa súa bata branca de esfarelador e chacineiro, sempre está o Richard. Rapaz perto dos vinte anos, é o Perurena local. Un coloso. Podería erguer pedras, pero as pedras na Galiza están para crer nelas e non movelas, que xa as revira e abala o vento. O’Richard ha pesar uns 130 kilos. As súas costas son todo un mapamundi. Os colegas da parroquia van ben seguros ás verbenas. De feito presumen cunha certa querencia halterofílica. Un losquión do mozo podería desatar un tremor de graos nunca rexistrados na Táboa do Richard. Así e todo, ninguén recorda que arrimase unha labazada nunca. O’Richard é caladiño e home de paz. Pausado, terma dos asados e achégaos con amabilidade aos veículos dos clientes. Cando canga en cada brazada cinco asados alomenos, ten un aquel ao Ciclista do Miño, un recórdman mundial. Aló polas tardiñas do verán, se ías de Ourense aos Peares pola Nacional 120, topabas á beira cun ciclista cun frack a xeito de maillot, garabata e zapatos de charol. Mentres coa mao esquerda termaba do manillar, na dereita portaba unha bandexa na que repousaba toda unha pirámide de escintileantes copas de champagne. Seica cando os de Tráfico se puxeron repunantes e obrigaron a levar chaleque reflectante e casco, o noso ciclista renunciou ao seu hobbie, por dignidade e orgullo.
Pero estabamos falando d’O Richard. Chegou a estudar un ano en Compostela pero aquilo non lle cocía. Iso si, tivo tempo de namorar dunha compañeira de clase, dalá da parte das Mariñas. Filla de farmacéutico, a rapaza tiña costumes de señorita… e unha curiosa mascota. Co seu marrao vietnamita paseaba polo parque de Galeras á mañanciña e polo lusco fusco. O’Richard nunca conseguiu nada coa mulleriña, pero acabou facéndose amigo do porco urbanita. De volta á vila, entrou a traballar no negocio familiar. Un día que acompañou á cuadrilla de seu pai nunha xornada de caza por contra a Pena dos Catro Cabaleiros, o Richard deu cun xabatiño perdido, morto de medo, estarricado nunha poza de barro. Sacouno de alí, meteuno no Land Roble e levouno para casa. Non se sabe se tiña saudades da súa estadía compostelá ou se acordou ao seu amigo porcún Ho Chi Minn. O carallo foi que o noso Richard adoptou o xabarín e batizouno. Porque aquí póñenselle nomes aos marraos. Difiro aquí publicamente do que lin hai pouco na revista Luzes, co gallo da recuperación do porco celta. Un gandeiro dicía que os nomes póñenselle aos animais, as vacas e os cans, seres queridos. O resto é bichería e non leva nome… Unha merda. O meu tío cada ano batiza o seu marranciño. O penúltimo alcumado Benedicto. O último Francisco. Pois ben. O xabarín d’O Richard corre co mote de O’Reco. En Galicia era estampa cotiá ter os marraos polos barretes e aldeas papando aquí e acolá, rillando a Deus. O último mes de ceba e para a exportación por España adiante. A emigración rematou con todo iso. Malia todo, os veciños están contentos de ver O’Reco facendo falcatruadas polos rueiros. Non hai nenos, pero hai porquiño bravo, que ben vale. O pícaro do barrio. No cruce, os paisanos gostan moito cando Richard asubía polo Reco e este estorroa na esquina; nun hábil movemento corrixe a traxetoria. Algúns din que ten máis da escola de Ángel Nieto, outros atópanlle un aquel a Sito Pons. E O’Reco fíxose grande, un xabarín dos bos. A mai do Richard non gostaba nada do cheiro a bravío, que seica se misturaba algo cos años e tenreiras que se asaban no forno. Algún cliente queixárase, preocupado pola pouca eficacia dos adubos. Así e todo unha mai é unha mai. O’Richard e O’Reco eran como pai e fillo. Sen embargo, o mozo carniceiro sabía ben que non se lle poden poñer cancelas ao monte, e que a natureza de cada un é a que é. Con toda a mágoa do mundo, levouno de paseo ao souto d’A Faltriqueira. Richard acadou despistar o porco bravo e comezou correr de volta. Coma un Shrek morrido de amor, as bágoas do grandullón deixaban no chao o recordo eterno da amizade. En chegando á aldea, sentiu de sotaque un estrondo á beira da corredoira. Abríndose paso entre os coios dun valado, alí apareceu O’Reco, fozando, seguindo o seu amo.
El nunca o faría.
E así seguen, o Obélix carniceiro, encantado co seu xabarín. E viceversa. Xa lles chaman Os Pecos, porque non os separa nin a mili.

O coloso de Rodas

Axudaba a meu pai co gado dende meniño. Con quince anos marchaba no tren dende Monforte a Vitoria coas bestas no comboio. Pasaba na cidade alavesa longas tempadas. Un tío meu tiña unha camioneta destas da segunda guerra mundial. Debeu ser o único que veu co Plan Marshall, canda o leite en po esmorecido aquel que nos daban na escola de dona Lita. Percorría eu Álava co meu tío. Un día entramos no campo de concentración de Nanclares de la Oca, que levabamos pedra para as obras que facían os prisioneiros. Alí vin o home máis grande que albisquei na miña vida, e xa ando eu polos oitenta anos. Era un alemán, andaba de medio capataz, que seica viñera á guerra de España coas brigadas internacionais. De Miranda de Ebro chegou acó.
Era un coloso.
Recordábame o Pedro de Salgueiras, que axudaba a cruzar o río levando ás costas o mestre don Fulxencio, un republicano extremeño que fuxira cando chegara a peste de Yagüe a Badaxoz.
Acobillárono nunha casa, e tan ben o gardou a filla dos amos que acabau casando con el. A mestra dona Lita e máis el competían entre si. Enviábanse problemas matemáticos, con acuse de recibo.
Dona Lita zoscaba ben nas crianzas. Un día pediume que lle precurara unha aguillada boa de salgueiro. Eu, que coñecía a ribeira toda do Saa, esmereime para contentar a mestra… Fun o primeiro en estreala.
–Onde está Europa? Malpocado, lorán!!!
E eu a chorar. Esbagoando, que carallo ía acertar no mapa mudo se non vía nada, entre a dor e as bágoas. Mudo estaba eu e non o mapa, que carafio!
Iso si, tomei a vinganza un tempo despois, cando unha mañá de inverno venceron as trabes e a mestra caiu de cheo no baixo das cortes. Ficou alí empoleirada encol da vaca Marela, entre os cangos e a bosta.
Con dona Lita aprendín as sete marabillas do mundo, entre elas o ditoso coloso de Rodas. Canto me acordei, anos despois, vendo a película no cine en Vitoria. Até daquela, eu pensaba que o grego ese era o goloso, e que por iso era tan grande o condanado, por lambón… E nós pasando fame. Ai a vida! que mal repartida!

Díaz Castro, arqueólogo: o berro das pedras

Busto en homenaxe a Díaz Castro, en os Vilares.

Rocío Dourado, directora do Centro de Estudos Galegos da facultade de Letras de Gasteiz, agasallounos co visionado do documental O instante eterno, centrado na vida e obra de X. M Díaz Castro. Mesmo contamos coa presenza do director do filme, José Antonio Cascudo, grande coñecedor da figura do poeta chairego homenaxeado neste Día das Letras Galegas.
Díaz Castro, home humilde e sabio, coñecía até catorce idiomas e fixo traducións a eito de clásicos modernos e contemporáneos, entre eles 007 al servicio secreto de su Majestad. O seu talento e a súa capacidade de observación maduraron na súa infancia na aldea dos Vilares e no seu paso polo seminario de Mondoñedo. Sendo noviño, canda seu irmao Serafín, o futuro poeta adicou tempo e esforzos a inventariar as medorras da contorna do Montouto, isto é, os túmulos megalíticos prehistóricos que inzan a Terra Chá. O noso poeta foi o pioneiro da Arqueoloxía chairega, corenta anos antes de que desembarcase nesa zona un equipo dirixido por Carlos Alonso del Real, artífice de escavacións arqueolóxicas en abrigos rochosos, mámoas e outros sitios como o veciño Buriz. Esta teima arqueolóxica foi sufrida por outros mozos desa mesma xeración, educados xa for en institucións eclesiásticas (mosteiro xesuíta de Camposancos, por exemplo) ou en escolas públicas rexentadas por mestres curiosos e anovadores. A este respecto, Álvarez Blázquez foi unha alma xemelga de Díaz castro. Coma el, no instituto, levou a cabo traballos arqueolóxicos, desta volta en 1934 no castro de San Xoán de Baión e de Cabeza de Francos por terras miñoranas.
Estas achegas de ambos os dous mozos poetas insírense de cheo na escola arqueolóxica de preguerra, caracterizada polo predominio do paradigma celtista e a consideración do pasado prehistórico como esencia da identidade galega. Esta visión vai marcar tamén a poesía de Díaz Castro, con constantes referencias ao sustrato prerromano aínda presente na paisaxe galega, e como podemos doadamente comprobar en O berro das pedras:

nerios ou ártabros, bergantiños ou caránicos, ¡ei!
¡Ninguén veu a Lumieira, mesturada coa lus do cotián mencer!
O milagre veu a vós coma o vento que vén pisando a herba,
¡e as vacas de Breogán nin sequera ergueran a cabeza!

Avance das columnas galegas (Fonte: guerracivilenasturias.blogspot.com)

Pero Álvarez Blázquez e Díaz Castro non só van compartir angueiras arqueolóxicas e inspiracións poéticas. Tamén van participar dunha experiencia traumática: a guerra civil española. O primeiro tivo máis sorte: no derradeiro intre, librou de ir á fronte de Asturias nun camión que sofrería un accidente, falecendo os seus vinte e dous ocupantes. O feixismo acabou co seu pai. No caso de Díaz Castro, este tivo ocasión de sufrir unha tempadiña na fronte até que foi enviado ao hospital de Pontevedra. Moitos mozos intelectuais foron mobilizados para formaren parte das Columnas Gallegas que se dirixían a liberar Oviedo. De entre eles, un etnógrafo Xaquín Lorenzo (ferido en Villablino no avance sur dende o Bierzo), outro poeta, Celso Emilio Ferreiro, ou o pintor Laxeiro.
Díaz Castro, de familia de cregos e seminarista daquela, cría na Cruzada, coma outros mozos católicos tradicionalistas. Eu tiven ocasión de ler cartas enviadas a casa desde Asturias polo fillo de Prado Lameiro (o dramaturgo máis exitoso da historia do teatro galego), misivas nas que se reproducía toda a ideoloxía da Cruzada e se describía a rendición dos rojos marxistas. O noso poeta formaba parte da escola literaria mindoniense. Co golpe de Estado, as prumas deseguido empregáronse para apoiar o Movimiento e louvar o Caudillo. A revista Vallibria recolleu versos en galego a prol dos mariscos, os soldados galegos. Cómpre aquí sinalar un detalle: mentres Noriega Varela ou Cunqueiro serviron coa súa escrita á causa dos sublevados, o noso Díaz Castro non entrou nesa dinámica, polo motivo que fose. Unha semana na fronte chegoulle para decatarse da realidade do conflito bélico e a represión desatada tralo paso das Columnas Gallegas.

Laxeiro e Celso Emilio Ferreiro fixeron a guerra xuntos en Asturias. Aquí paseando por Vigo na inmediata postguerra.
O profesor Emilio Grandío exhumou do arquivo de Ferrol o diario do soldado monfortino Faustino Vázquez Carril escrito durante a campaña de Asturias. Aquí podemos ler (Grandío (2011: 136-7):
Lunes, día 17 [de agosto de 1936]. Nos marchamos a una taberna y allí entre sorbo y sorbo de vino empezamos a cantar cousas da Terriña. Fueron unas horas de evocación para nuestra querida patria chica, pues al cantar las gallegadas cada uno añoraba su pueblecito, en donde allí quedaba enjugada por el llanto una santa mujer todo amor, cariño y ternura: nuestras pobres madres que, mientras nosotros luchábamos, piden al Divino que vele por sus hijos, y esas madres todos los días se sienten invadidas por el recuerdo de su hijo. Y entonces las lágrimas ruedan por el óvalo de sus caras. ¡Cuántas lágrimas no le cuesta un hijo a una madre! Infinidad de ellas, sí. Y el hijo, vulgarmente, no sabe pasar por todas esas pruebas de cariño. Tan alegres nos fuimos poniendo con las gallegadas, que nuestras cabezas ya daban vueltas como las aspas de un molino, y vino a agravar nuestra situación un asturiano que nos pasó una botella de coñac por cantarle el himno gallego. Y a la terminación de este gritamos. ¡Viva Galicia Ceibe! Aparecieron unos oficiales, y cuando creímos ser reprendidos por nuestro viva, nos dice. «Muchachos, cantar el himno gallego! Nos ponemos de pie. Nos descubrimos. Y damos comienzo. Terminamos, y el oficial grita con entusiasmo. ¡Viva Galicia autónoma! Y un grito que partió de todos los pulmones contestó: ¡Viva!
Esta situación surrealista (que sería investigada a posteriori polos mandos nacionais) explica moitas cousas. En primeiro lugar, o desconcerto xeralizado nos meses iniciais da guerra e, en segundo lugar, a inercia do galeguismo cultural. O Himno era asumido sen problema polo rexionalismo de dereita e mesmo o tradicionalismo. Nesas horas o que menos podían pensar os xoves galegos mobilizados polo bando nacional era que iso se castigase. Mozos que falaban galego, como os requetés alaveses e navarros falaban eusquera e os carlistas cataláns o seu propio idioma. Podemos maxinar aos nosos poetas nesa taberna brindado pola terriña. Sen embargo, a realidade foi moi outra. Ver morrer compañeiros á túa beira, ser testemuña de atrocidades marcou a esta xeración para sempre. Moitos deles nunca volveron falar do tema, outros deixaron para a intimidade do fogar os seus pensamentos. Como Álvarez Blázquez, quen escribiu no seu despacho en 1962 un texto titulado: Nosotros los vencidos:
No me ilusiona la idea de estar escribiendo un texto arqueológico, de esos que la casualidad desempolva al cabo de los lustros, para pasto de eruditos y papanatas. No, si escribo ahora -Septiembre de 1962- es porque necesito comunicarme ahora con mis semejantes. Y esto, ¿cómo podrá ser, si nada ha cambiado en el Estado policiaco español?
Ou como Celso Emilio, que escribe un relato curto alicerzado na súa experiencia na fronte, o do soldado que morre nada máis entrar en combate apreixando a derradeira carta da súa mai. O impacto psicolóxico do conflito foi tremendo, tanto en esoutros que ían convencidos de estar no bando dos bos como no daqueloutros republicanos que ían facer méritos para non sufriren represión. O silenzo e unha aparente desmemoria foron algunas das medidas adoptadas por estes exsoldados. Esta política de esquencemento chegou até nós. Nalgunha biografía de Díaz Castro fálase de maneira aséptica que en 1936 é chamado ao servizo militar e en 1939 retorna a o Seminario. Pola contra, el mesmo deixou escrito Chamáronme para a guerra nun verso cheo de inquedanza ante a miseria humana e a violencia. Os poetas chaman ás cousas polo seu nome, aínda que sexa con metáforas. A guerra é a guerra.
Pero xa sabemos que a arqueoloxía se é especialista en algo e en rachar os silenzos. E a Arqueoloxía contribúe a recuperar esa memoria silenciada do paso dos intelectuais galegos pola guerra en Asturias. Na vella cadea de Cangas de Narcea, nas celas do tribunal, os prisioneiros e vixías deixaron a súa pegada nas paredes. A Consellería de Cultura astur vén de declarar patrimonio cultural vinte desas ilustracións, datadas algunas delas entre 1937 e 1939. De entre elas un retrato do Caudillo que os especialistas consideran foi feito por José Otero Abeledo, Laxeiro.

P.S. Ademais de tecer roupas para a fronte, colaborar co Auxilio Social e demais tarefas femininas, as mulleres da España nacional tiñan que escribir a soldados elixidos ao chou, para ver se se animaban no combate. A Díaz Castro tocoulle unha moza vitoriana… Acabaría sendo a súa dona.

Lansbriga e a Buddhistiches Haus

Abriuse ao público, por fin, o Parque Arqueolóxico da Cultura Castrexa no sitio arqueolóxico de San Cibrán de Lás (Punxín/San Amaro, Ourense).

Sempre me gustou este retrato como símbolo icónico-visual de todo un proxeto ideolóxico marcado pola fidalguía decadente, o elitismo e mailo tradicionalismo. Eis dous señoritos sobre as vellas pedras d’A Cidade de San Cibrán de Lás. Ao meu modo de ver, pouco teñen de inadaptados. O tipo escrequeñado da dereita é Vicente Risco, o Himmler galego, non por xenocida evidentemente, pero si por filonazi, antixudeu e, sobre todo, pola súa querencia esotérica. Como o demente líder das SS, Risco chegou a argallar no seu maxín unha Doutrina e ritual da Moi Nobre Orde Galega do Sancto Graal. O compañeiro Francisco Javier González García ten demostrado como a etapa nacionalista de Risco foi un trasunto do ideosistema manexado polo etnógrafo na súa primeira etapa, na que se afiliou á igrexa teosófica, na que se envorcou en leituras sobre as filosofías orientais, na que se adentrou de cheo no ocultismo e na que se debruzou sobre a espiritualidade do budismo. A rentes do Miño debulla o conceito de Karma en artigos en xornais locais, firma colaboracións co pseudónimo Rujú Sahib, aprende o alfabeto devaganari e convértese nun especialista na vida e obra de Rabindrantah Tagore. A pipa do kif fai efeito como se aprecia nos sete números que saen ao prelo da revista teosófica La Centuria, creada en 1917 na antiga Auria. Nun ensaio aquí publicado, titulado, Preludio a una estética futura, afírmase o seguinte no tocante á primeira Verdade Nobre do budismo:
El estado universal de miseria –dijo el Buddha- es la primera verdad. Y la ignorancia de esta verdad es la causa de la miseria. Porque los hombres que ignoran esta verdad, creen que la dicha existe, la desean y la persiguen, y así van de error en error y de caída en caída, ligándose a las cosas objeto del deseo, que entrañan las tres condiciones de inestabilidad, padecimiento y ficción ¿No veis por todas partes el dolor? Dolor es el nacimiento, la vejez, la enfermedad, la muerte. Dolor es la unión a lo que no se ama. Dolor es la separación de lo que se desea.
Imaxino a Risco na solaina da casa de Trasalba, fitando para a vella Lansbriga, con Otero e Cuevillas, reconvertido nun Rambo que loita contra a dor e o sufrimento.

Segundo os seus apoloxetas, Risco era un profeta. Coma un Spengler galaico escribiu As Tebras de Occidente onde se chantan as bases do seu pensamento racista e totalitario, vendo no celtismo e o xermanismo a rexeneración espiritual de Europa. Por iso Risco seguía tan de preto as pescudas de Cuevillas na década de 1920 cando lle deu a nacida de explorar arqueoloxicamente castros e citanias. Na súa viaxe a Alemaña, da que xurde o monllo de crónicas Mittleeuropa, recolle a súa visita á Buddhistiches Haus. O mesmo fillo de Risco lembraba as verbas do pai cando afirmaba que de non ser católico, tería sido budista.
Para algunhas cousas, é certo que Risco tiña un aquel profético. Nas terras de San Amaro onde se chanta o oppidum de Lansbriga, existe hoxe un dos centros budistas máis importantes de Europa, seica. O lama Gueshe Tenzing Tamding, outro inadaptado, víctima da ditadura chinesa, fuxiu do Tibet e tras décadas de exilio, atopou na aldea abandonada de Ventoselo de Beariz o solar para crear toda unha universidade budista. O rosario laranxa escoa polas dedas da súa mao como un acio de uvas de boa treixadura e de loureiro. A pantasma de Risco quizás participe destas cerimonias. Como bo profeta, el sabía que a vella cidade de Lansbriga viña sendo un Cho Sup Tsang, unha Fonte Inesgotable de Sabedoría.

Fotografías: Museo de Ourense (arriba); encontro de monxes en Ventoselo, de Román Nóvoa (abaixo).

Un verso solto

De alá de onde son eu, nas terras que esvaran entre a Terra de Lemos e a fasquía montesía do Courel, aínda quedan cantores homéricos, capaces de guindar ao ar xeado os seus brindos ao solpor. O birindeiros sonvos coma os regueifeiros doutras zonas de Galicia, artesáns da improvisación e da palabra. Artistas do pobo como Xosé de Forgas facían gala da súa arte en celebracións ledas coma os banquetes de voda. Os birindeiros e regueifeiros veñen ser o trasunto galaico dos bertsolaris bascos. Homes do pobo que mantiveron a tradición oral dende hai séculos, mesmo nos tempos escuros do franquismo. Bertsolaris que eran coñecidos polo nome do caserío do que proviñan, tal é o vencello estreito entre individuo e paisaxe nestas terras de Vasconia.
Esta semana fun ao pazo de Montehermoso no cumio de Gasteiz para gozar dunha conferencia impartida pola escritora e xornalista Uxue Alberdi. Dentro do ciclo Igualdade e Empoderamento, Uxue reivindicou a participación feminina nunha arte que foi tradicionalmente coto privado dos homes. A arribada recente de femias no mundo bertsolari feriu sensibilidades, tal como aconteceu tamén nas tamboradas dos Alardes de Irun e Ondarribia. Tamén os ultraortodoxxos xudeus son quen de impedir coa violencia que as mulleres participen en determinados ritos hebreos perante o Muro dos laios. Tamén a Igrexa católica (alomenos antes da chegada do arxentino Paco) é rebeza para recoñecer a muller en igualdade de condicións.
No mundo basco do bertsolarismo, Uxue Alberdi é un verso solto. Curioso, se temos en conta que no idioma euskérico non existen diferenzas de xénero, unicamente se distingue entre seres animados (humanos e resto de animais) e inanimados.

Fotografía: grupo de bertsolaris diante do Teatro Victoria Eugenia de Donosti.

Mandela’s Floor

Gústame o Ras Hotel de Addis Ababa, un deses sitios que aínda preserva o pasado recente da cidade. A cafetaría ten un aquel ao Rick’s de Casablanca. Camareiros de idade, elegantes, coa faciana de actores dunha película de Clean Eastwood. Na hall, dende que cae a noite, cada quen ocupa o seu sitio. As prostitutas discretamente sentada nos sofás, acenando cos ollos a posibles clientes, comparten espazo cos fumadores guiris. Un cubículo diminuto a rentes do corredor serve de tenda de souvenirs, rexentada por un vello ao que nunca vin vender nada. Alí comparten vitrina champús e camisolas co retrato de Haile Selassie. Foi precisamente o rastafari quen converteu Addis Ababa nun destino diplomático importante no contexto africano. A creación da Organización para a Unidad Africana con sé na capital etíope foi unha xogada mestra do emperador teocrático e feudal. Hoxendía o goberno abisinio celebra a todo trapo as vodas de ouro desta institución, creada en 1963. Neses anos Addis era un sitio no que se facía política internacional. O Mandela máis novo sabíao e aló marchou en 1962, no marco da súa loita clandestina, dúas semanas despois da primeira sabotaxe executada polo brazo armado do ANC. Mandela participou en Addis na Pan-African Freedom Movement Conference, onde defendeu a loita armada. De alí seguiu curso a Alxeria, onde recibiu formación guerrilleira, até chegar a Londres onde se reuniu con políticos británicos. Eran outros tempos.

O seu paso polo Ras Hotel recórdase na segunda pranta onde nos aloxamos  e onde casualmente recibimos a nova da súa morte. A CNN, a BBC e Al Jazeera pasaron todo o día cubrindo a noticia. Realmente non hai nada pior que converterse nunha vaca sagrada, nun símbolo vivo co que cómpre convivir sen saber moi ben que facer con el. Ten un aquel patético a vida post-cárcere de Mandela, coa súa camisola co número de preso, participando da cultura pop. Mentres cruzamos por última vez a porta do Mandela’s Floor dop Ras Hotel non podo deixar de pensar nisto recordando unha canción dunha banda que moito nos gustaba entrando na adolescencia, o Mandela Day de Simple Minds, e que resume moi ben ese uso icónico do ex-presidente sudafricano:

If the tears are flowing wipe them from your face
I can feel his heartbeat moving deep inside
It was 25 years they took that man away
And now the world come down say Nelson Mandela’s free.

Xeopolítica abisinia

Nestes tres últimos anos Etiopía converteuse nun país en vías de desenvolvemento. Dende a última vez que estivemos en 2010 os trocos sucedéronse de xeito acelerado, debuxando unha corredoira cara á Modernidade sen posibilidade de retorno. O xigante chinés fixo o seu traballo nestes tres anos: estradas de asfalto conectan as diferentes rexións de Abisinia e as antenas de telefonía sobrancean nas vilas máis afastadas, incluso na periferia da fronteira con Sudán. Todo “made in China”,até os servidores de Internet. Os teléfonos móbiles son unha ferramenta máis do Estado para acadar a uniformización destas xentes. Até os rapaciños envían mensaxes mentres gardan o gado e a avenza no monte. Outra das eivas estruturais do Estado etíope viñan sendo os cotiáns cortes no suministro de luz. A solución a este problema vén dada por un modelo que coñecemos ben en Galicia: o do totalitarismo hidráulico.

Meles Zenawi, o ditador encuberto dende 1991, recén falecido, aproveitou ben a conxuntura política das revolucións árabes. Vinte días despois da caída de Mubarak, os etíopes iniciaron as obras dun megaencoro  no Nilo Azul. A guerra da auga foi un clásico nos últimos anos entre Exipto e Sudán dunha banda, e Abisinia do outro. Se os etíopes pechaban a billa, estragaban a economía dos outros países ribeiráns. O baldeiro de poder producido pola revolución exipcia favoreceu a Meles. Con Exipto en perigo de guerra civil, con Eritrea ao bordo do colapso (velaí está o exemplo de Lampedusa), con Sudán debilitado trala perda de Sudán do Sur e con Somalia sen Estado, Etiopía érguese como a “potencia” do Corno de África, apoiada polos USA.

O “renacemento etíope” forma parte da propaganda política do Estado. A celebración do cincuenta aniversario da fundación da Unión Africana foi aproveitada para  limpar de pobres miserentos a zona nobre da cidade e erguer un moderno corredor dende o aeroporto até o centro. Novidades inéditas comezan a agromar na vida urbana: proliferan os caixeiros automáticos e mesmo no barrio rico de Bole vemos un rapaz “pijo” paseando un can, entre moreas de lixo e nenos que piden esmola, comestos pola lepra e maila polio. Nas tendas a ninguén se lle ocorre xa regatear, sexa en Addis Ababa o en Metema, na lindeira con Sudán.

Trala morte de Meles desatouse un proceso oficial de culto á personalidade, dacordo cunha ideoloxía que vencella Estado, Partido, Líder e Progreso. Na entrada e na rotonda central das capitais de provincia érguense cartaces coa efixie de Meles, concebido coma una reencarnación do Mesías. Xa que logo, un destes paneis amosa o seguinte lema:“naceu, viviu e morreu por nós”. Na praza Meskell, centro simbólico de Addis Ababa, levantouse un memorial que percorre a vida do militante Meles, combinando a súa imaxe recente de maduro calvo coa fotografía antiga do guedellas opositor oitenteiro á ditadura militar comunista do Därg. Mesmo os aduladores chegan a recuperar ese vello retrato dándolle un aquel, un aire ao Che Guevara. Nos centros dos “kebele” (algo semellante aos concellos rurais) goza de moito éxito o cartel de Meles ao carón do encoro antedito, complementado coa cifra dos kilovatios acadados por esta infraestrutura deseñada realmente por ianquies na última época do reinado do negus Haile Selassie. Se para Franco o encoro de Belesar era o orgullo de España, a represa do Nilo é a fachenda do nacionalismo etíope.

Gashaw é un arqueólogo duns cincuenta anos que traballa no departamento de cultura da rexión Amhara, na cidade de Bahar Dar, a rentes do lago Tana. Na época comunista, fillos orfos de militares mortos na guerra con Somalia a fins dos 70, foron enviados a estudar a países socialistas como Cuba, a RDA, Checoslovaquia, a URSS, etc… Resulta abraiante como a xeopolítica condiciona a existenza das persoas. Gashaw estivo oito anos entre Voronev e Moscova. Chegou alí coa perestroika e retornou anos despois cando aquilo xa era a Federación Rusa. O Estado etíope esixíalle alomenos tres anos de servizo no país e prometéronlle que despois podía voltar a Rusia. Non foi así. Moitos destes universitarios que coñeceron mundo grazas ao rexime do Därg foron vistos con desconfianza polo novo estado etíope xurdido da derrota militar comunista en 1991. Gashaw é un home comprometido co seu país, que critica as pésimas condicións de vida e non comunga co Rexime. Afirma sen contemplacións que en Etiopía non existe a democracia. Se tivese o carné do Partido quizabes tería medrado, pero non é o caso. Así e todo, o estado etíope segue a precisar esta elite de técnicos cualificados para sacar adiante o país.

Ao saírmos do edificio administrativo de Cultura de Bahar Dar, un funcionario berra por nós nun máis que correcto castelán. Chámase Tesfay e é un dos miles de etíocubanos, rapaces formados na Cuba socialista. Fidel Castro enviara miles de técnicos e soldados para loitar contra Somalia e ofrecera axuda á Etiopía comunista. Neste paquete solidario incluíase a educación de rapaces e rapazas en Cuba.

Tesfay despídese mandando recordos á súa familia residente en Zaragoza, ergue o puño esquerdo, en lembranza daquel saúdo revolucionario internacionalista no que foi educado tralo seu paso pola illa do Caribe e remata o encontro latino cunha frase lapidaria:

-“Yo estudié Psicología en Cuba, pero claro, esto aquí no vale…  porque aquí están todos locos”.

 

Publicado orixinariamente no Galicia Confidencial.

Hidrofilia

Os galegos somos seres acuáticos. As ninfas foron un remedo latino para civilizar o vello culto galaico á auga. Somos tan arroutados que semella que non nos chega o outono e a invernía. Santos hidróforos como San Lourenzo eran levados en procesión a fontes e regatos, para mollarlle as poutas e pedir pola chuvia. Estes ritos propiciatorios non se abandonan. Velaquí tedes a fachada do abandonado hospital vello de Compostela, na rúa Galeras. Este edificio neorrománico contou co saber facer de canteiros de Cuntis, que xa deixaran a súa pegada maxistral na rehabilitación do Hospital e a súa conversión en Hostal dos Reis Católicos. Un destes artistas cicelou este ser acuático, mítico, antediluviano. A Castelao déralle por debuxar un escudo da Galicia ceibe retomando a serea do emblema dos Mariño de Lobeira. para gustos, seres míticos. Aquí temos o deus das troitas e dos salmóns, petrificado como o santo Job. Sempre nos gustou aos galegos isto de decorar con animaliños acuosos os sitios de pasalo ben. Aí están os baños do edificio romano de Cambre, cun polbo xigante fitando para as persoas espidas e abafadas nas augas termais. Sempre fomos tamén moi de mosteiro dúplice, de códigos binarios. A verba polbo resume dous enormes praceres da carne. A palabra ameixa pode acadar até tres significados diferentes, segundo sexa froita, molusco ou órganos sexual feminino. Nos bares fetén de Compostela, habitados por bránquidos homes con paraugas na caluga, hai dous paragüeiros, un dentro para os nosos e outro fóra para que piquen os pelegríns e turistas e así poder afanar tan prezado obxecto neste país oceánico. Os galegos somos moi de bipartitos, por iso a ultradereita tecnocrática lle ten tanta fobia a estes pactos políticos.

Pero estabamos falando do salmónido da fonte do antigo hospital. Seica pola noite de defuntos un grupo de atlantes devotos materializou esta escena de sincretismo relixioso: ofrendas votivas con cruces improvisadas semellan querer calmar o insaciable monstro acuático que semella saído dun portulano ou diretamente do mar das tebras. Recorda aqueles salmóns formidables cos que pousaba Fraga Iribarne nos seus tempos de Ministro de Infromación e Turismo, cando lle cabía todo o Miño na cabeza. Unha curiosa perfomance, innecesaria nun país que fai auga por todos lados.

Novas de Abisinia

Cando estamos ultimando os preparativos para voltar as terras lindeiras de Etiopía con Sudán do Norde (marchamos o 10 de novembro), vén de publicarse unha síntese de parte do traballo que fixemos anteriormente por aquelas terras. Este artigo da revista baleárica MATS. Materialidades. Perspectivas actuales en cultura material presenta datos das dúas últimas campañas etnoarqueolóxicas levadas a cabo polo noso equipo de traballo na rexión de Gambela, Etiopía occidental, en 2009 e 2010. A investigación centrouse en cinco dos seis grupos étnicos “indíxenas” que viven na rexión hoxendía: nuer, añuak, komo, opuuo e sabu. O noso coñecemento histórico e etnográfico destes grupos é disparexo. Existe unha abundancia de información publicada sobre os dous primeros, unha menor cantidade para os komo e praticamente nada para os opuuo e sabu. En todos os casos, a súa cultura material apenas se ten tido en conta até o de agora. Neste traballo, ofrecemos descricións do mundo material e as tecnoloxías destas comunidades, especialmente a cerámica e a arquitectura doméstica, e amosamos a súa utilidade para comprender as múltiples relacións entre obxectos, etnicidade e principios sociais.
Materialidades